نهاوند
لغت‌نامه دهخدا
نهاوند. [ ن َ / ن ِ وَ ] (اِخ )شهری است از عراق عجم . (جهانگیری ) (غیاث اللغات ) (از برهان ). شهری است از جبال . (از حدود العالم ). در نزدیکی همدان . (جهانگیری ). در جنوب همدان است . (از منتهی الارب ). از اقلیم چهارم است و در حدود همدان . (از انجمن آرا) (از آنندراج ). از اقلیم چهارم است از بلاد جبل . ابن حوقل گوید: نهاوند در جنوب همدان است . شهری است بر دامنه ٔ کوه ، رودها و بستانها دارد و میوه اش فراوان است . میوه ٔ آن را به سبب نیکوئی آن به عراق برند. در اللباب آمده است که نهاوند شهری است از بلاد جبل ، گویند آن را نوح علیه السلام بنا کرده است و نام آن «نوح آوند» بوده است پس حاء را به هاء بدل کردند و خدا داناتر است . سمعانی در الانساب گوید که : حرب بزرگ مسلمانان در زمان عمربن خطاب رضی اﷲ عنه در آنجا واقع شد. و من چند روزی آنجا اقامت کرده ام . صاحب العزیزی گوید: میان همدان و نهاوند چهارده فرسخ است . (از ترجمه ٔ تقویم البلدان ص 482 و 483). شهر نهاوند بر کوهی قرار گرفته و بنای آن از گل است و چشمه ها و باغهای فراوان دارد... (از ترجمه ٔ صورةالارض ص 111). و اندر وی دو مزگت جامع است و جائی با نعمت بسیار است و از وی زعفران و میوه ٔ [ نیکو خیزد ] . (حدود العالم ) (یادداشت مؤلف ). شهر معظمی است در سمت قبلی همدان در سه روزه راه ... و آن قدیم ترین شهری است که در کوه واقع شده و این شهر ماه بصره یعنی در حساب آن و دینور ماه کوفه یعنی در آن می باشد. و کوه این شهر آب آن رابه دو قسم منقسم سازد، قسمی به سوی نهاوند و قسم دیگر به سمت غرب می رود... در میان آن حصاری شگفت انگیز و بنای مرتفع حیرت آوری دیده میشود، و قبور جماعتی ازشهداء مسلمانان در این بناست . (از معجم البلدان ).
وضع امروزین نهاوند: شهرستان نهاوند یکی از شهرستانهای استان پنجم و محدود است از طرف شمال به شهرستانهای ملایر و تویسرکان و بخش کنگاور از شهرستان کرمانشاهان . از طرف جنوب به کوه گرو که خطالرأس آن حد طبیعی این شهرستان و شهرستان خرم آباد است . از طرف شرق به شهرستان ملایر و بخش اشتربیان شهرستان بروجرد. از طرف غرب به بخش صحنه از شهرستان کرمانشاه و بخش نورآباد از شهرستان خرم آباد. شهرستان نهاوند در طول دره ای به عرض تقریبی 4 الی 12 هزارگزی بین دو کوهستان که جهت آنها از شمال غرب به جنوب شرق است واقع شده و رودخانه ٔ مهم گاماسیاب در وسط این دره جاری است . شهر نهاوند مرکز شهرستان در قسمت علیای دره ٔ مذکور در ارتفاع 1677 گز واقع گردیده است .
هوای شهرستان سردسیر سالم است فقط قسمت سفلی رودخانه ٔ گاماسیاب نسبت به نقاط کوهستانی و دشت معتدل است . اکثر قراء مهم شهرستان در طول رودخانه گاماسیاب واقع شده و از آن مشروب میگردند و قسمتی نیز از رودخانه های ملایر، تویسرکان و قنوات و چشمه سارهای کوهستانی بهره مندمیشوند. بطور کلی آب شهرستان شیرین و املاح خارجی آن کم است .
دو سلسله کوهستان در شمال و جنوب شهرستان بشرح زیر واقع شده است : 1 - ارتفاعات جنوبی ،کوههای جنوبی شهرستان دنباله ٔ سلسله کوهستان شاهو در پاوه و روانسر و بیستون کرمانشاه است که در همان جهت (شمال غرب به جنوب شرق ) از جنوب این شهرستان گذشته به شهرستان بروجرد منتهی میشود. در این شهرستان این کوه «گرو» نامیده میشود و خطالرأس آن حد طبیعی نهاوند و خرم آباد است . در قسمت شمال غربی حد متوسط ارتفاع 2800 گز و در جنوب شرقی به ارتفاع آن افزوده می شود. بلندترین قله ٔ گرو در جنوب شهر نهاوند و بالای سرچشمه ٔ گاماسیاب واقع و همیشه برف در قله ٔ آن موجود وارتفاع آن از سطح دریا 3396 گز است . از دره ٔ شمالی این کوه که به رودخانه ٔ گاماسیاب منتهی میشود صدها چشمه جاری و به مصرف قراء پادامنه ٔ کوه مذکور میرسد. 2 - سلسله ٔ شمالی ، جهت امتداد آن شمال غرب به جنوب شرق و موازی با کوه الوند همدان و کوه گرو است و در دو نقطه بوسیله ٔ دو رودخانه ای که از شهرستان ملایر و شهرستان تویسرکان می آیند قطع شده و معبر طبیعی ایجاد نموده است در شمال غرب بین دره ٔ کنگاور و دره ٔ رودخانه تویسرکان کوه کمرزرد نامیده شده و ارتفاع قله ٔ آن 2165 گز است . بین معبر رودخانه ٔ تویسرکان و معبر رودخانه ٔ ملایر کوه سیاه دره نامیده میشود و ارتفاع قله ٔآن 2818 گز می باشد. در شرق معبر رودخانه ٔ ملایر که در شرق شهر نهاوند است کوه سفید نامیده میشود و ارتفاع بلندترین قله ٔ آن از سطح دریا 3653 گز است .
رودخانه ٔ گاماسیاب که در شهرستان خرم آباد «سیمره » و در شهرستان اهواز و دشت میشان کرخه نامیده می شود. در این شهرستان از سراب گاماسیاب واقع در 20 هزارگزی جنوب شهر نهاوند در یکی از دره های شمالی کوه گرو سرچشمه گرفته در طول دره ٔ شهرستان نهاوند جاری است و قسمت عمده ٔ قراء شهرستان و باغات شهر از این رودخانه مشروب میگردد. رودخانه ٔ ملایر در 15 هزارگزی شمال غرب نهاوند نزدیک آبادی لیلی یادگار،و رودخانه ٔ تویسرکان در 25 هزارگزی نهاوند نزدیک آبادی چقاسرائیل به رودخانه ٔ گاماسیاب ملحق میشوند. این رودخانه پس از مشروب نمودن قسمت عمده ٔ قراء و باختر شهرستان وارد تنگه ٔ کوهستانی شده در حدود باختری کلان از این شهرستان خارج و وارد بخش صحنه ٔ شهرستان کرمانشاهان میگردد.
محصول عمده ٔ شهرستان غلات ، حبوبات ، اقسام میوه ها، توتون ، لبنیات است و صادرات مهم آن خشکبار و اقسام میوه ها و لبنیات و حبوبات و غلات و کنجد و توتون و پشم و پوست چوب و روغن به داخل و خارج کشور است . سیب و گلابی و هندوانه و خربزه ٔ آن مشهور است . شغل ساکنین شهرستان زراعت و گله داری است . صنایع دستی آنان در دهستان علیا قالیچه بافی است ، قالیچه های عشوند، برجک و یانه سر بخوبی مشهور است .
از شهرنهاوند دو راه به طرف جنوب شرقی و شمال غربی احداث شده است . جاده ٔ شمال غرب در 53 هزارگزی به راه کنگاور به کرمانشاه متصل میشود، از این نقطه تا کنگاور تقریباً 7000 گز است . راه جنوب خاوری در 32 هزارگزی به راه ملایر به بروجرد میرسد. از این نقطه به ملایر 32 هزار گز و تا بروجرد 25 هزار گز است . این شهرستان ازچهار دهستان به نام بالادهستان در جنوب شرقی ، پائین دهستان در قسمت مرکزی ، خزل انتهای غرب سلگی بین پایین دهستان و خزل تشکیل شده است . تعداد قراء و مرکز دهستان و جمعیت آن بشرح زیر است : بالا دهستان ، مرکز ده شعبان . تعداد قراء 67 و سکنه 20 هزار نفر است . پائین دهستان ، مرکز قصبه گیان ، تعداد قراء 47 و سکنه 25 هزار نفر است . سلگی ، مرکز ده شهرک ، تعداد قراء 35 و سکنه 13 هزار نفر است . خزل ، مرکز ده آران ، تعداد قراء 70 و سکنه 12 هزار نفر است . شهر نهاوند دارای 26 هزار نفر جمعیت است . بنابر آمار فوق شهرستان نهاوند از 220 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده و سکنه ٔ آن در حدود96 هزار تن است . (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 5).
وضع امروزین نهاوند: شهرستان نهاوند یکی از شهرستانهای استان پنجم و محدود است از طرف شمال به شهرستانهای ملایر و تویسرکان و بخش کنگاور از شهرستان کرمانشاهان . از طرف جنوب به کوه گرو که خطالرأس آن حد طبیعی این شهرستان و شهرستان خرم آباد است . از طرف شرق به شهرستان ملایر و بخش اشتربیان شهرستان بروجرد. از طرف غرب به بخش صحنه از شهرستان کرمانشاه و بخش نورآباد از شهرستان خرم آباد. شهرستان نهاوند در طول دره ای به عرض تقریبی 4 الی 12 هزارگزی بین دو کوهستان که جهت آنها از شمال غرب به جنوب شرق است واقع شده و رودخانه ٔ مهم گاماسیاب در وسط این دره جاری است . شهر نهاوند مرکز شهرستان در قسمت علیای دره ٔ مذکور در ارتفاع 1677 گز واقع گردیده است .
هوای شهرستان سردسیر سالم است فقط قسمت سفلی رودخانه ٔ گاماسیاب نسبت به نقاط کوهستانی و دشت معتدل است . اکثر قراء مهم شهرستان در طول رودخانه گاماسیاب واقع شده و از آن مشروب میگردند و قسمتی نیز از رودخانه های ملایر، تویسرکان و قنوات و چشمه سارهای کوهستانی بهره مندمیشوند. بطور کلی آب شهرستان شیرین و املاح خارجی آن کم است .
دو سلسله کوهستان در شمال و جنوب شهرستان بشرح زیر واقع شده است : 1 - ارتفاعات جنوبی ،کوههای جنوبی شهرستان دنباله ٔ سلسله کوهستان شاهو در پاوه و روانسر و بیستون کرمانشاه است که در همان جهت (شمال غرب به جنوب شرق ) از جنوب این شهرستان گذشته به شهرستان بروجرد منتهی میشود. در این شهرستان این کوه «گرو» نامیده میشود و خطالرأس آن حد طبیعی نهاوند و خرم آباد است . در قسمت شمال غربی حد متوسط ارتفاع 2800 گز و در جنوب شرقی به ارتفاع آن افزوده می شود. بلندترین قله ٔ گرو در جنوب شهر نهاوند و بالای سرچشمه ٔ گاماسیاب واقع و همیشه برف در قله ٔ آن موجود وارتفاع آن از سطح دریا 3396 گز است . از دره ٔ شمالی این کوه که به رودخانه ٔ گاماسیاب منتهی میشود صدها چشمه جاری و به مصرف قراء پادامنه ٔ کوه مذکور میرسد. 2 - سلسله ٔ شمالی ، جهت امتداد آن شمال غرب به جنوب شرق و موازی با کوه الوند همدان و کوه گرو است و در دو نقطه بوسیله ٔ دو رودخانه ای که از شهرستان ملایر و شهرستان تویسرکان می آیند قطع شده و معبر طبیعی ایجاد نموده است در شمال غرب بین دره ٔ کنگاور و دره ٔ رودخانه تویسرکان کوه کمرزرد نامیده شده و ارتفاع قله ٔ آن 2165 گز است . بین معبر رودخانه ٔ تویسرکان و معبر رودخانه ٔ ملایر کوه سیاه دره نامیده میشود و ارتفاع قله ٔآن 2818 گز می باشد. در شرق معبر رودخانه ٔ ملایر که در شرق شهر نهاوند است کوه سفید نامیده میشود و ارتفاع بلندترین قله ٔ آن از سطح دریا 3653 گز است .
رودخانه ٔ گاماسیاب که در شهرستان خرم آباد «سیمره » و در شهرستان اهواز و دشت میشان کرخه نامیده می شود. در این شهرستان از سراب گاماسیاب واقع در 20 هزارگزی جنوب شهر نهاوند در یکی از دره های شمالی کوه گرو سرچشمه گرفته در طول دره ٔ شهرستان نهاوند جاری است و قسمت عمده ٔ قراء شهرستان و باغات شهر از این رودخانه مشروب میگردد. رودخانه ٔ ملایر در 15 هزارگزی شمال غرب نهاوند نزدیک آبادی لیلی یادگار،و رودخانه ٔ تویسرکان در 25 هزارگزی نهاوند نزدیک آبادی چقاسرائیل به رودخانه ٔ گاماسیاب ملحق میشوند. این رودخانه پس از مشروب نمودن قسمت عمده ٔ قراء و باختر شهرستان وارد تنگه ٔ کوهستانی شده در حدود باختری کلان از این شهرستان خارج و وارد بخش صحنه ٔ شهرستان کرمانشاهان میگردد.
محصول عمده ٔ شهرستان غلات ، حبوبات ، اقسام میوه ها، توتون ، لبنیات است و صادرات مهم آن خشکبار و اقسام میوه ها و لبنیات و حبوبات و غلات و کنجد و توتون و پشم و پوست چوب و روغن به داخل و خارج کشور است . سیب و گلابی و هندوانه و خربزه ٔ آن مشهور است . شغل ساکنین شهرستان زراعت و گله داری است . صنایع دستی آنان در دهستان علیا قالیچه بافی است ، قالیچه های عشوند، برجک و یانه سر بخوبی مشهور است .
از شهرنهاوند دو راه به طرف جنوب شرقی و شمال غربی احداث شده است . جاده ٔ شمال غرب در 53 هزارگزی به راه کنگاور به کرمانشاه متصل میشود، از این نقطه تا کنگاور تقریباً 7000 گز است . راه جنوب خاوری در 32 هزارگزی به راه ملایر به بروجرد میرسد. از این نقطه به ملایر 32 هزار گز و تا بروجرد 25 هزار گز است . این شهرستان ازچهار دهستان به نام بالادهستان در جنوب شرقی ، پائین دهستان در قسمت مرکزی ، خزل انتهای غرب سلگی بین پایین دهستان و خزل تشکیل شده است . تعداد قراء و مرکز دهستان و جمعیت آن بشرح زیر است : بالا دهستان ، مرکز ده شعبان . تعداد قراء 67 و سکنه 20 هزار نفر است . پائین دهستان ، مرکز قصبه گیان ، تعداد قراء 47 و سکنه 25 هزار نفر است . سلگی ، مرکز ده شهرک ، تعداد قراء 35 و سکنه 13 هزار نفر است . خزل ، مرکز ده آران ، تعداد قراء 70 و سکنه 12 هزار نفر است . شهر نهاوند دارای 26 هزار نفر جمعیت است . بنابر آمار فوق شهرستان نهاوند از 220 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده و سکنه ٔ آن در حدود96 هزار تن است . (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 5).
