پهنا
لغت‌نامه دهخدا
پهنا. [ پ َ ] (اِ) عرض . مقابل درازنا. مقابل درازا. مقابل بالا. مقابل طول . پهنی . خلاف درازا. بَلَندی ̍. (منتهی الارب ). صفح . (منتهی الارب ). در: پر پهنا؛ پردر : و این ناحیت (مجفری ) مقدار صد و پنجاه فرسنگ درازی اوست اندر صد فرسنگ پهنای وی . (حدود العالم ). درازای مزکت خانه ٔ خدای عز و جل سیصد و هفتاد ارش و پهناش سیصد و پانزده ارش . (حدود العالم ). خانه ٔ مکه را بیست و چهار ارش و نیم درازاست و پهناش بیست و سه ارش و نیم . (حدود العالم ).
چهل رش ببالا و پهنا چهل
نکرد از بنه اندرو آب و گل .
زمین را ز خون رنگ دیبا کنیم
ز بالای بدخواه پهنا کنیم .
زمین هشت فرسنگ بالای اوی
همانا که چارست پهنای اوی .
ز ده رش فزون بود پهنای او
چهل رش همان نیز بالای او.
بفرمود خسرو بدان جایگاه
یکی گنبدی تا به ابر سیاه
درازا و پهنای آن ده کمند
بگرداندرش طاقهای بلند.
ز شهر کجاران بدریای پارس
چو گوید ز بالا و پهنای پارس .
ارش پانصد بود بالای اوی
چو نزدیک صد باز پهنای اوی .
چو خورشیدبنمود پهنای خویش
نشست از بر تند بالای خویش .
زمین چار فرسنگ بالای اوست
برین همنشان نیز پهنای اوست .
میان دو لشکر دو فرسنگ بود
که پهنای دشت از در جنگ بود.
چنین تا سپاهش بدانجا رسید
که پهنای ایشان ستاره ندید.
تنش زیر موی اندرون همچو نیل
دو گوشش بپهنای دو گوش پیل .
به ابر اندرآورده بالای اوی
زمین کوه تا کوه پهنای اوی .
وزآن بگذری رود آبست پیش
که پهنای او از دو فرسنگ بیش .
یکی کنده کرده بگرداندرون
بپهنا ز پرتاب تیری فزون .
سه فرسنگ بالا و پهنا چهل
بجائی ندیداندروآب و گل .
که بالا و پهنای دژ را ببین
دری سوی ایران دری سوی چین .
یکی کره از پس ببالای او
سرین و برش هم به پهنای او.
بدوگفت شاه ای خداوند مهر
چه باشد به پهنا فزون از سپهر.
زمین شهر تا شهر بالای او
همان کوه تا کوه پهنای او.
چو آمد بدان جایگه دست آخت
دو فرسنگ بالا و پهنا بساخت .
زمین آنکه بالاست پهنا کنم
بدان دشت بی آب دریا کنم .
ز هر اوستادی یکی خانه خواست
درازا و پهناش صد گام راست .
بنش ژرف و پهناش کوتاه بود
بدان رفتن مرد گمراه بود.
صد و بیست رش نیز پهناش بود
که پهناش کمتر ز بالاش بود.
و عادت مردمان چنان رفته است که درازترین بعدی را طول نام کنند ای درازا وآنکه ازوکمتر است او را عرض نام کنند ای پهنا. (التفهیم ). سه گونه اند (بُعدها) یکی درازا و دیگر پهنا و دیگر ژرفا. (التفهیم ).
گذرگاه سپاهش را ندارد عالمی ساحت
تمامی ظل چترش را ندارد کشوری پهنا.
زسوی پهنا چندانکه کشتیی دو سه روز
همی رود چو رود مرغ گرسنه سوی خور.
ببالا و پهنا چو پیلی بلند
که از بیم او پیل کردی فرار.
زمینی همه روی او سنگلاخ
بدیدن درشت و بپهنا فراخ .
بزخمی دو نیمه شد ازروی زور
ز بالا سوار و ز پهنا ستور.
جزیری پر از بیشه ها بد وغیش
ببالا و پهنا دو صد میل بیش .
یکی شهر بودش دلارام و خوش
درازا و پهناش فرسنگ شش .
چون تیر سخن راست کن آنگاه بگویش
بیهوده مگو چوب مپر تاب ز پهنا.
چه گویم از چه عالم را پدیدآورد از اول
نه ماده بود و نه صورت نه بالا بود و نه پهنا.
یکی نامه است بس روشن تن تو
بدین خوبی و پهنا و درازی .
بفزای قامت خرد و فکرت
مفزای طول پیرهن و پهنا.
نه بی سوز لقای او نجوم سعد را بختی
نه با پهنای ملک او فلک را هیچ پهنائی .
دریاست یکی روزگار کان را
بالا نشناسد کسی ز پهنا.
و آن تخت را چهل ذراع بود بالا و چهل ذراع پهنا. (قصص الانبیاء ص 165). اما اسماعیل را پسری آمد که ملک همه ٔ عرب بود چهل گز بالای آن و هفت گز پهنای آن ، همه ٔ ملک عرب مطیع او شدند. (قصص الانبیاء ص 57).
ای شاه بپیمود زمین را و فلک را
جاه تو و قدر تو ببالا و بپهنا.
آینه رنگ عیبه ای دیدم
راست بالاش درخور پهنا.
عریض جاهش پهنای هردیار گرفت
بلندقدرش بالای هر فلک پیمود.
تیغت در آب آذر شده ، چرخ و زمین مضطر شده
دودش ببالا برشده ، رنگش ز پهنا ریخته .
رخش همت را ز گردون تنگ می بست آفتاب
گفت بس کاین تنگ پهنا برنتابد بیش ازین .
اسیران زنجیر بر پا و دست
ببالا و پهنا چو پیلان مست .
بداند زمین را که پست و بلند
درازاش چند است و پهناش چند.
- امثال :
آدم برهنه کرباس پهنادار خواب می بیند .
درازی شاه خانم به پهنای ماه خانم .
هداب ؛ برگی که پهنا ندارد. هَدب ؛ هر برگ که بی پهنا باشد مانند برگ سرو و طاق . خَثم ؛ پهنای سر گوش و مانند آن . خَثَم ؛پهنای بینی و سطبری آن . صفح ؛ پهنای هر چیزی ، پهنای شمشیر. تفطیح ، فطح ، فرطحة؛ پهنا گردانیدن چیزی را. جزع ؛ بر پهنا بریدن وادی را یا عام است . تفتیخ ؛ پهنا ساختن . بقة؛ شپش پهنا سرخ بدبو. سدیل ؛ چیزی که پهنا کرده شود در سعت خیمه . (منتهی الارب ).
- پهنای عمر ؛ حسن معاش . (آنندراج ) :
ما به پهنای عمر افزودیم
خضر اگر سعی در درازی کرد.
|| فراخا. فراخنا. فراخنای . گشادگی . سعة. وسعت :
آسمان زیر نگین تست و بر اعدای تو
تنگ پهنای زمین چون حلقه ٔ انگشتری .
یک دهن خواهم بپهنای فلک .
رفت آن ماهی ره دریا گرفت
راه دور و پهنه ٔ پهنا گرفت .
یکی قطره باران ز ابری چکید
خجل شد چو پهنای دریا بدید.
- پهنای زمین ؛ بسیط خاک .
|| (ص ) فراخ . پهن . عریض . گشاده . (آنندراج ): ضلع؛ چوب کج و پهنا. (منتهی الارب ). || (اِ) قطر. ثخن . سطبرا :
بپهنای دیوار او بر سوار
برفتی به تندی برابر چهار.
ز بالای مه نیزه بفراشتی
ز پهنای کُه خشت بگذاشتی .
و منصور بفرمود تا خشت زدند یک گز اندر یک گز، یک بدست پهنا. (مجمل التواریخ والقصص ). || در مثال ذیل کلمه ٔ زمین غیر جاده و یا دور از جاده معنی میدهد و جای دیگر ندیده ام : «و چهار فرسنگ لشکرگاه بودی و بر جاده فرود آمدی و اینجا لشکرگاه بر جاده نزد بر پهنا فرود آمد». (اسکندرنامه ٔ نسخه ٔ نفیسی ). || گاه (در تداول ) بمعنی درازا آیدچنانکه گویی پرده ای بعرض ده ذرع پهنا و یک ذرع و نیم درازا آویخته بود.
- از بالای چیزی یا کسی پهنا کردن ؛ رجوع به پهنا کردن ... شود.
با پهنا؛ عریض . فراخ :
تا چه عالمهاست در سودای عقل
تا چه با پهناست این دریای عقل .
هر یکی از حال دیگر بی خبر
ملک با پهنای بی پایان و سر.
- پر پهنا ؛ دارای عرض بسیار.
- پهنای چیزی را بکسی نمودن ؛ عظمت و بزرگی آن را بدو نمودن و فهماندن : یک چندی میدان خالی یافتند و دست بزرگ وزیری عاجز نهادند و ایشان را زبون گرفتند بدیشان نمایند پهنای گلیم تا بیدار شوند. (تاریخ بیهقی ص 163).
- پهنای چیزی رادانستن ؛ عظمت و اهمیت آن را دریافتن : مرد آنگاه آگاه شود که نبشتن گیرد و بداند که پهنای کار چیست . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 71).
- دولاپهنا ؛ دارای عرض مضاعف . دو چند عرض .
- رزه پهنا ؛ عریض . فراخ .
- کم پهنا ؛ باریک .
چهل رش ببالا و پهنا چهل
نکرد از بنه اندرو آب و گل .
دقیقی (از شاهنامه ٔ فردوسی ).
زمین را ز خون رنگ دیبا کنیم
ز بالای بدخواه پهنا کنیم .
فردوسی .
زمین هشت فرسنگ بالای اوی
همانا که چارست پهنای اوی .
فردوسی .
ز ده رش فزون بود پهنای او
چهل رش همان نیز بالای او.
فردوسی .
بفرمود خسرو بدان جایگاه
یکی گنبدی تا به ابر سیاه
درازا و پهنای آن ده کمند
بگرداندرش طاقهای بلند.
فردوسی .
ز شهر کجاران بدریای پارس
چو گوید ز بالا و پهنای پارس .
فردوسی .
ارش پانصد بود بالای اوی
چو نزدیک صد باز پهنای اوی .
فردوسی .
چو خورشیدبنمود پهنای خویش
نشست از بر تند بالای خویش .
فردوسی .
زمین چار فرسنگ بالای اوست
برین همنشان نیز پهنای اوست .
فردوسی .
میان دو لشکر دو فرسنگ بود
که پهنای دشت از در جنگ بود.
فردوسی .
چنین تا سپاهش بدانجا رسید
که پهنای ایشان ستاره ندید.
فردوسی .
تنش زیر موی اندرون همچو نیل
دو گوشش بپهنای دو گوش پیل .
فردوسی .
به ابر اندرآورده بالای اوی
زمین کوه تا کوه پهنای اوی .
فردوسی .
وزآن بگذری رود آبست پیش
که پهنای او از دو فرسنگ بیش .
فردوسی .
یکی کنده کرده بگرداندرون
بپهنا ز پرتاب تیری فزون .
فردوسی .
سه فرسنگ بالا و پهنا چهل
بجائی ندیداندروآب و گل .
فردوسی .
که بالا و پهنای دژ را ببین
دری سوی ایران دری سوی چین .
فردوسی .
یکی کره از پس ببالای او
سرین و برش هم به پهنای او.
فردوسی .
بدوگفت شاه ای خداوند مهر
چه باشد به پهنا فزون از سپهر.
فردوسی .
زمین شهر تا شهر بالای او
همان کوه تا کوه پهنای او.
فردوسی .
چو آمد بدان جایگه دست آخت
دو فرسنگ بالا و پهنا بساخت .
فردوسی .
زمین آنکه بالاست پهنا کنم
بدان دشت بی آب دریا کنم .
فردوسی .
ز هر اوستادی یکی خانه خواست
درازا و پهناش صد گام راست .
فردوسی .
بنش ژرف و پهناش کوتاه بود
بدان رفتن مرد گمراه بود.
فردوسی .
صد و بیست رش نیز پهناش بود
که پهناش کمتر ز بالاش بود.
فردوسی .
و عادت مردمان چنان رفته است که درازترین بعدی را طول نام کنند ای درازا وآنکه ازوکمتر است او را عرض نام کنند ای پهنا. (التفهیم ). سه گونه اند (بُعدها) یکی درازا و دیگر پهنا و دیگر ژرفا. (التفهیم ).
گذرگاه سپاهش را ندارد عالمی ساحت
تمامی ظل چترش را ندارد کشوری پهنا.
فرخی .
زسوی پهنا چندانکه کشتیی دو سه روز
همی رود چو رود مرغ گرسنه سوی خور.
فرخی .
ببالا و پهنا چو پیلی بلند
که از بیم او پیل کردی فرار.
فرخی .
زمینی همه روی او سنگلاخ
بدیدن درشت و بپهنا فراخ .
عنصری .
بزخمی دو نیمه شد ازروی زور
ز بالا سوار و ز پهنا ستور.
اسدی .
جزیری پر از بیشه ها بد وغیش
ببالا و پهنا دو صد میل بیش .
اسدی .
یکی شهر بودش دلارام و خوش
درازا و پهناش فرسنگ شش .
اسدی .
چون تیر سخن راست کن آنگاه بگویش
بیهوده مگو چوب مپر تاب ز پهنا.
ناصرخسرو.
چه گویم از چه عالم را پدیدآورد از اول
نه ماده بود و نه صورت نه بالا بود و نه پهنا.
ناصرخسرو.
یکی نامه است بس روشن تن تو
بدین خوبی و پهنا و درازی .
ناصرخسرو.
بفزای قامت خرد و فکرت
مفزای طول پیرهن و پهنا.
ناصرخسرو.
نه بی سوز لقای او نجوم سعد را بختی
نه با پهنای ملک او فلک را هیچ پهنائی .
ناصرخسرو.
دریاست یکی روزگار کان را
بالا نشناسد کسی ز پهنا.
ناصرخسرو.
و آن تخت را چهل ذراع بود بالا و چهل ذراع پهنا. (قصص الانبیاء ص 165). اما اسماعیل را پسری آمد که ملک همه ٔ عرب بود چهل گز بالای آن و هفت گز پهنای آن ، همه ٔ ملک عرب مطیع او شدند. (قصص الانبیاء ص 57).
ای شاه بپیمود زمین را و فلک را
جاه تو و قدر تو ببالا و بپهنا.
مسعودسعد.
آینه رنگ عیبه ای دیدم
راست بالاش درخور پهنا.
مسعودسعد.
عریض جاهش پهنای هردیار گرفت
بلندقدرش بالای هر فلک پیمود.
مسعودسعد.
تیغت در آب آذر شده ، چرخ و زمین مضطر شده
دودش ببالا برشده ، رنگش ز پهنا ریخته .
خاقانی .
رخش همت را ز گردون تنگ می بست آفتاب
گفت بس کاین تنگ پهنا برنتابد بیش ازین .
خاقانی .
اسیران زنجیر بر پا و دست
ببالا و پهنا چو پیلان مست .
نظامی .
بداند زمین را که پست و بلند
درازاش چند است و پهناش چند.
نظامی .
- امثال :
آدم برهنه کرباس پهنادار خواب می بیند .
درازی شاه خانم به پهنای ماه خانم .
هداب ؛ برگی که پهنا ندارد. هَدب ؛ هر برگ که بی پهنا باشد مانند برگ سرو و طاق . خَثم ؛ پهنای سر گوش و مانند آن . خَثَم ؛پهنای بینی و سطبری آن . صفح ؛ پهنای هر چیزی ، پهنای شمشیر. تفطیح ، فطح ، فرطحة؛ پهنا گردانیدن چیزی را. جزع ؛ بر پهنا بریدن وادی را یا عام است . تفتیخ ؛ پهنا ساختن . بقة؛ شپش پهنا سرخ بدبو. سدیل ؛ چیزی که پهنا کرده شود در سعت خیمه . (منتهی الارب ).
- پهنای عمر ؛ حسن معاش . (آنندراج ) :
ما به پهنای عمر افزودیم
خضر اگر سعی در درازی کرد.
ظهوری .
|| فراخا. فراخنا. فراخنای . گشادگی . سعة. وسعت :
آسمان زیر نگین تست و بر اعدای تو
تنگ پهنای زمین چون حلقه ٔ انگشتری .
سوزنی .
یک دهن خواهم بپهنای فلک .
مولوی .
رفت آن ماهی ره دریا گرفت
راه دور و پهنه ٔ پهنا گرفت .
مولوی .
یکی قطره باران ز ابری چکید
خجل شد چو پهنای دریا بدید.
سعدی .
- پهنای زمین ؛ بسیط خاک .
|| (ص ) فراخ . پهن . عریض . گشاده . (آنندراج ): ضلع؛ چوب کج و پهنا. (منتهی الارب ). || (اِ) قطر. ثخن . سطبرا :
بپهنای دیوار او بر سوار
برفتی به تندی برابر چهار.
فردوسی .
ز بالای مه نیزه بفراشتی
ز پهنای کُه خشت بگذاشتی .
فردوسی .
و منصور بفرمود تا خشت زدند یک گز اندر یک گز، یک بدست پهنا. (مجمل التواریخ والقصص ). || در مثال ذیل کلمه ٔ زمین غیر جاده و یا دور از جاده معنی میدهد و جای دیگر ندیده ام : «و چهار فرسنگ لشکرگاه بودی و بر جاده فرود آمدی و اینجا لشکرگاه بر جاده نزد بر پهنا فرود آمد». (اسکندرنامه ٔ نسخه ٔ نفیسی ). || گاه (در تداول ) بمعنی درازا آیدچنانکه گویی پرده ای بعرض ده ذرع پهنا و یک ذرع و نیم درازا آویخته بود.
- از بالای چیزی یا کسی پهنا کردن ؛ رجوع به پهنا کردن ... شود.
با پهنا؛ عریض . فراخ :
تا چه عالمهاست در سودای عقل
تا چه با پهناست این دریای عقل .
مولوی .
هر یکی از حال دیگر بی خبر
ملک با پهنای بی پایان و سر.
مولوی .
- پر پهنا ؛ دارای عرض بسیار.
- پهنای چیزی را بکسی نمودن ؛ عظمت و بزرگی آن را بدو نمودن و فهماندن : یک چندی میدان خالی یافتند و دست بزرگ وزیری عاجز نهادند و ایشان را زبون گرفتند بدیشان نمایند پهنای گلیم تا بیدار شوند. (تاریخ بیهقی ص 163).
- پهنای چیزی رادانستن ؛ عظمت و اهمیت آن را دریافتن : مرد آنگاه آگاه شود که نبشتن گیرد و بداند که پهنای کار چیست . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 71).
- دولاپهنا ؛ دارای عرض مضاعف . دو چند عرض .
- رزه پهنا ؛ عریض . فراخ .
- کم پهنا ؛ باریک .
