چم
لغت‌نامه دهخدا
چم . [ چ َ ] (اِ) به معنی خرام و رفتاری به ناز باشد. (برهان ). خرام . (جهانگیری ). به معنی خرام و رفتاری ازروی ناز. (انجمن آرا) (آنندراج ) (غیاث ). رفتار و خرام از روی ناز. (ناظم الاطباء). رفتاری با ناز و ادا و اطوار شیوه ٔ رفتار نازنینان و نازداران . و رجوع به چمیدن شود. || رفتاری را نیز گویند. که خم و پیچی و تمایلی داشته باشد. (برهان ). رفتار بطور تمایل و باخم و پیچ (ناظم الاطباء). و رجوع به چمیدن شود. || ساخته و آراسته را نیز گویند. (برهان ). ساخته و آماده را گویند. (جهانگیری ). ساخته و آراسته و بامعنی و منظم . (انجمن آرا) (آنندراج ). ساخته وآراسته . (ناظم الاطباء). به سامان . روبراه . سرراست .
- به چم بودن کار ؛ به معنی آراسته و منظم و سرراست بودن کار :
ز گبراگر تو نه ای به ْ، بتر ز گبر مباش
اگر تو مؤمنی و کاردین تو به چم است .
- به چم گشتن کار ؛ به سامان شدن و آراسته و منظم گشتن آن :
چرا نه شکر کنم نعمت ترا شب و روز
که از تو اختر من سعد گشت و کار به چم .
|| به معنی اندوخته و فراهم آورده . (برهان ) (جهانگیری ) (ناظم الاطباء). اندوخته و فراهم آمده . (انجمن آرا) (آنندراج ). ذخیره . || معنی را نیز گویند که روح لفظ است ، چه لفظ را به منزله ٔ جسم و معنی را روح آن گرفته اند، چنانکه هرگاه گویند: این سخن چم ندارد، مراد آن باشد که معنی ندارد. (برهان ). معنی و رونق باشد. (فرهنگ اسدی ). معنی را گویند. (جهانگیری ). به معنی معنی . (انجمن آرا) (آنندراج ). جان سخن . جان کلام :
دعوی کنی که شاعر دهرم ولیک نیست
در شعر تو نه حکمت ونه لذت و نه چم .
رجوع به چم داشتن و چم گرفتن شود.
|| به معنی تمیز بود. (از فرهنگ اسدی ) :
کس چه داند که روسپی زن کیست
در دل کیست شرم وحمیت و چم .
|| به معنی جرم و گناه نیز گفته اند. (برهان ). جرم و گناه باشد. (جهانگیری ) (رشیدی ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ) (از ناظم الاطباء). بزه . اثم :
جم گفتمش کو جم چه جم ، بر من بدین سهو است و چم
مثلش نباشد در عجم ، شاهی ز نسل بوالبشر.
|| خوردن و آشامیدن را هم گویند. (برهان ). به معنی خوردن آمده . (جهانگیری ). خور و آشام . (ناظم الاطباء). و رجوع به چمیدن . شود. || خم و خمیده و راههای پرپیچ و خم باشد. (برهان ) (از ناظم الاطباء). بمعنی خم . (جهانگیری ). به معنی خم و خمیده و راههای کج . (انجمن آرا) (آنندراج ). پیچ و خم . (غیاث ). چم و خم . کجی و انحراف :
بر راه بدین اندرون برو راست
زین چم چه جهی بیهده بدان چم .
رجوع به خم و چم و خم شود. || به معنی سینه که عرب صدر گوید. (برهان ). سینه را گویند. (جهانگیری ). سینه و صدر. (ناظم الاطباء) :
سپهداران توران را شهی شایسته بدهمت
که پیش او بشایستی نهادن دستها بر چم .
|| طبق پهنی را نیز گویند که آن را از نی بوریا بافند و غله را بدان افشانند و پاک سازند. (برهان ) (از ناظم الاطباء). چیزی باشد که از نی بوریا ببافند و غله درمیانش انداخته برافشانند تا پاک شود. (از جهانگیری ). || آب گردان بزرگ چوبین را نیز گفته اند وکوچک آن را چمچه خوانند. (برهان ). آب گردان بزرگ چوبی . (ناظم الاطباء). || جامه ٔ تابستانی را هم می گویند. (برهان ) (ناظم الاطباء). || روح وقوت . || دوره . (ناظم الاطباء). || لِم ْ. فَن . در تداول عامه و بخصوص در اصطلاح اهالی خراسان به معنی عادت مخصوص هرکس در بکار انداختن دستها یا پاها برای انجام دادن عملی یا اجرای حرکتی چنانکه مثلاً در امر کتابت قلم را بدست راست یا چپ گرفتن یا به هنگام سوار شدن بر مرکب پای راست یا چپ را دررکاب نهادن و نظایر این قبیل عادات را «چم » نامند. و رجوع به چم داشتن شود. || در تداول عامه ، کنایه از رگ خواب و نقطه ٔ ضعف هر کس . آنچه که با دانستن و به دست آوردن آن در اشخاص ، می توان در آنها نفوذ کرد و راه تسلط بر آنها یا وسیله ٔ جلب همکاری و هم آهنگی آنها را دانست .
- چم کسی را به دست آوردن ؛ کنایه است از رگ خواب او را دانستن یا نقطه ٔ ضعف وی را به دست آوردن . طریق فریب خوردن یا راه تسلیم شدن کسی را کشف کردن .
- به چم بودن کار ؛ به معنی آراسته و منظم و سرراست بودن کار :
ز گبراگر تو نه ای به ْ، بتر ز گبر مباش
اگر تو مؤمنی و کاردین تو به چم است .
عنصری (از انجمن آرا).
- به چم گشتن کار ؛ به سامان شدن و آراسته و منظم گشتن آن :
چرا نه شکر کنم نعمت ترا شب و روز
که از تو اختر من سعد گشت و کار به چم .
شاکر بخاری .
|| به معنی اندوخته و فراهم آورده . (برهان ) (جهانگیری ) (ناظم الاطباء). اندوخته و فراهم آمده . (انجمن آرا) (آنندراج ). ذخیره . || معنی را نیز گویند که روح لفظ است ، چه لفظ را به منزله ٔ جسم و معنی را روح آن گرفته اند، چنانکه هرگاه گویند: این سخن چم ندارد، مراد آن باشد که معنی ندارد. (برهان ). معنی و رونق باشد. (فرهنگ اسدی ). معنی را گویند. (جهانگیری ). به معنی معنی . (انجمن آرا) (آنندراج ). جان سخن . جان کلام :
دعوی کنی که شاعر دهرم ولیک نیست
در شعر تو نه حکمت ونه لذت و نه چم .
شهید (از فرهنگ اسدی ).
رجوع به چم داشتن و چم گرفتن شود.
|| به معنی تمیز بود. (از فرهنگ اسدی ) :
کس چه داند که روسپی زن کیست
در دل کیست شرم وحمیت و چم .
خطیری (از فرهنگ اسدی ).
|| به معنی جرم و گناه نیز گفته اند. (برهان ). جرم و گناه باشد. (جهانگیری ) (رشیدی ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ) (از ناظم الاطباء). بزه . اثم :
جم گفتمش کو جم چه جم ، بر من بدین سهو است و چم
مثلش نباشد در عجم ، شاهی ز نسل بوالبشر.
حکیم نزاری (از جهانگیری ).
|| خوردن و آشامیدن را هم گویند. (برهان ). به معنی خوردن آمده . (جهانگیری ). خور و آشام . (ناظم الاطباء). و رجوع به چمیدن . شود. || خم و خمیده و راههای پرپیچ و خم باشد. (برهان ) (از ناظم الاطباء). بمعنی خم . (جهانگیری ). به معنی خم و خمیده و راههای کج . (انجمن آرا) (آنندراج ). پیچ و خم . (غیاث ). چم و خم . کجی و انحراف :
بر راه بدین اندرون برو راست
زین چم چه جهی بیهده بدان چم .
ناصرخسرو.
رجوع به خم و چم و خم شود. || به معنی سینه که عرب صدر گوید. (برهان ). سینه را گویند. (جهانگیری ). سینه و صدر. (ناظم الاطباء) :
سپهداران توران را شهی شایسته بدهمت
که پیش او بشایستی نهادن دستها بر چم .
سوزنی (از جهانگیری ).
|| طبق پهنی را نیز گویند که آن را از نی بوریا بافند و غله را بدان افشانند و پاک سازند. (برهان ) (از ناظم الاطباء). چیزی باشد که از نی بوریا ببافند و غله درمیانش انداخته برافشانند تا پاک شود. (از جهانگیری ). || آب گردان بزرگ چوبین را نیز گفته اند وکوچک آن را چمچه خوانند. (برهان ). آب گردان بزرگ چوبی . (ناظم الاطباء). || جامه ٔ تابستانی را هم می گویند. (برهان ) (ناظم الاطباء). || روح وقوت . || دوره . (ناظم الاطباء). || لِم ْ. فَن . در تداول عامه و بخصوص در اصطلاح اهالی خراسان به معنی عادت مخصوص هرکس در بکار انداختن دستها یا پاها برای انجام دادن عملی یا اجرای حرکتی چنانکه مثلاً در امر کتابت قلم را بدست راست یا چپ گرفتن یا به هنگام سوار شدن بر مرکب پای راست یا چپ را دررکاب نهادن و نظایر این قبیل عادات را «چم » نامند. و رجوع به چم داشتن شود. || در تداول عامه ، کنایه از رگ خواب و نقطه ٔ ضعف هر کس . آنچه که با دانستن و به دست آوردن آن در اشخاص ، می توان در آنها نفوذ کرد و راه تسلط بر آنها یا وسیله ٔ جلب همکاری و هم آهنگی آنها را دانست .
- چم کسی را به دست آوردن ؛ کنایه است از رگ خواب او را دانستن یا نقطه ٔ ضعف وی را به دست آوردن . طریق فریب خوردن یا راه تسلیم شدن کسی را کشف کردن .
