کاخ خزانه
لغت‌نامه دهخدا
کاخ خزانه . [ خ ِ خ ِ ن َ ] (اِخ ) از ابنیه ٔ دوره ٔ هخامنشیان در تخت جمشید. در رساله ٔ «شرح اجمالی آثار تخت جمشید» آمده است : مهمترین قسمت های قابل ذکر ابنیه ٔ تخت جمشید از شمال بجنوب عبارت است از یک تالار صد ستون که شامل بیست ردیف در پنج ردیف ستون باشد، یک تالار 99 ستون که ستونهای آن 9ردیف در 11 ردیف قرار داشته است ، و یک حیاط داخلی با چهار ایوان که در ایوان شرقی آن پشت به کوه نقش برجسته ٔ داریوش و خشایارشا، کسی که صاحب مهمترین مناصب در دستگاه شاهنشاهی هخامنشی است و همچنین خادم مخصوص با اسلحه دار خاص شاهنشاه ، و نیزه داران بر دیوار نصب بوده است . قسمتی از این نقش برجسته ریخته بود و آن را در ایوان عمارتی که تجدید ساختمان شده است گذارده اند و بقیه ٔ آن در محل خود باقی بوده سایبانی جهت حفظ آن از گزند باران و باد و آفتاب ساخته شده است .
ایوان جنوبی همان حیاط هم دارای نقش برجسته ای نظیر نقش فوق ولی سالم و کاملتر بود و در سال 1317 ضمن نمونه های دیگری که از تخت جمشید جهت موزه ٔ ایران باستان انتخاب شد منظور و به تهران حمل گردید.
از این حیاط که بگذریم حیاط دیگری بهمان ترتیب اما بدون نقش برجسته در جنوب آن قرار دارد و دو تالار یکی دارای شش ردیف در پنج ردیف جمعاً سی ستون و تالار دیگری دارای 4 ردیف در 5 ردیف جمعاً بیست ستون در یکطرف حیاط اخیر واقع بوده علاوه بر اینها اطاقهای بزرگ و کوچک و راهروهای متعدد درفواصل حیاطها و تالارهای فوق قرار داشته است علت اینکه ابنیه ٔ مزبور را خزانه ٔ تخت جمشید خوانده اند اینست که هنگام خاکبرداری آنها مقدار فراوانی ظروف سنگی کار مصر که تمام آنها عملاً شکسته و خرد شده و برخی ازآنها کتیبه هائی به نام خشایارشا داشت و همچنین مجسمه ٔ مرمری بسیار زیبای یک زن از نمونه های برجسته ٔ کاریونان که متأسفانه سر آن شکسته و از میان رفته است ، و مجسمه ٔ مفرغی سه شیر که بهم متصل و ظاهراً پایه ٔگلدان یا چراغ و امثال آن بوده است ، و آثار دیگری که جنبه ٔتزیین داشته در حکم اثاثیه ٔ تجملی کاخ بشمار میرفت به دست آمد و آقای دکتر اشمیت (دانشمند امریکائی رئیس هیئت علمی تخت جمشید از 1314 تا 1318) چنین تشخیص داد که تالارهای صد ستون و 99 ستون فوق الذکر مانند تالار موزه ٔ کاخ گلستان در تهران محل نگهداری نفائس سلطنتی و در واقع محل خزانه ٔ شاهنشاهان هخامنشی بوده هنگام چپاول تخت جمشید لشکریان اسکندر آنچه توانسته اند برده اند و بقیه را شکسته و خرد نموده اند، و همان است که بشرح فوق کشف گردید و اینک ، مقدار معدودی ازظروف سنگی که کم و بیش قطعات آنها به دست آمده و تاحدی کامل میباشد با مجسمه ٔ مرمر و سه شیر مفرغی مزبور در غرفه ٔ هخامنشی موزه ٔ ایران باستان نگهداری میشود و قطعات فراوان ظروف دیگر با مقداری از این ظروف هم در موزه ٔ تخت جمشید موجود و محفوظ است این نظریه ٔ آقای دکتر اشمیت شایسته ٔ توجه و مورد قبول بوده ضمناً وضع ابنیه ٔ خزانه را میرساند که تا هنگام پایان یافتن ساختمان ابنیه ٔ معظم آپادانا و صد ستون مراسم سلام دربار شاهنشاهان هخامنشی در تالارهای بزرگ قسمت خزانه انجام میگردیده است ، زیرا این تالارها بخلاف کاخهای آپادانا و صد ستون دارای ستونهای عظیم سنگی و آستانه های در و پنجره و طاقچه ٔ سنگی نبوده ساختمان آنها زودتر پایان می یافته است ، و به همین جهت کف تمام ابنیه ٔ خزانه همان ماده ٔ قرمز رنگ مخصوص زمان داریوش میباشد در صورتی که کاخهای آپادانا و صدستون تا دوران خشایارشا و شاهنشاهان بعدی هنوز کاملا باتمام نرسیده بود و قسمت هائی از آنها مخصوصاً سر در نیمه تمام حیاطصد ستون به شرحی که در ابتدای این رساله مذکور افتاد در مراحل اولیه ٔ ساختمانی بوده است ... (شرح اجمالی آثار تخت جمشید صص 34 - 37). و نیز رجوع به گزارش های باستان شناسی ج 3 صص 74 - 75 شود.
ایوان جنوبی همان حیاط هم دارای نقش برجسته ای نظیر نقش فوق ولی سالم و کاملتر بود و در سال 1317 ضمن نمونه های دیگری که از تخت جمشید جهت موزه ٔ ایران باستان انتخاب شد منظور و به تهران حمل گردید.
از این حیاط که بگذریم حیاط دیگری بهمان ترتیب اما بدون نقش برجسته در جنوب آن قرار دارد و دو تالار یکی دارای شش ردیف در پنج ردیف جمعاً سی ستون و تالار دیگری دارای 4 ردیف در 5 ردیف جمعاً بیست ستون در یکطرف حیاط اخیر واقع بوده علاوه بر اینها اطاقهای بزرگ و کوچک و راهروهای متعدد درفواصل حیاطها و تالارهای فوق قرار داشته است علت اینکه ابنیه ٔ مزبور را خزانه ٔ تخت جمشید خوانده اند اینست که هنگام خاکبرداری آنها مقدار فراوانی ظروف سنگی کار مصر که تمام آنها عملاً شکسته و خرد شده و برخی ازآنها کتیبه هائی به نام خشایارشا داشت و همچنین مجسمه ٔ مرمری بسیار زیبای یک زن از نمونه های برجسته ٔ کاریونان که متأسفانه سر آن شکسته و از میان رفته است ، و مجسمه ٔ مفرغی سه شیر که بهم متصل و ظاهراً پایه ٔگلدان یا چراغ و امثال آن بوده است ، و آثار دیگری که جنبه ٔتزیین داشته در حکم اثاثیه ٔ تجملی کاخ بشمار میرفت به دست آمد و آقای دکتر اشمیت (دانشمند امریکائی رئیس هیئت علمی تخت جمشید از 1314 تا 1318) چنین تشخیص داد که تالارهای صد ستون و 99 ستون فوق الذکر مانند تالار موزه ٔ کاخ گلستان در تهران محل نگهداری نفائس سلطنتی و در واقع محل خزانه ٔ شاهنشاهان هخامنشی بوده هنگام چپاول تخت جمشید لشکریان اسکندر آنچه توانسته اند برده اند و بقیه را شکسته و خرد نموده اند، و همان است که بشرح فوق کشف گردید و اینک ، مقدار معدودی ازظروف سنگی که کم و بیش قطعات آنها به دست آمده و تاحدی کامل میباشد با مجسمه ٔ مرمر و سه شیر مفرغی مزبور در غرفه ٔ هخامنشی موزه ٔ ایران باستان نگهداری میشود و قطعات فراوان ظروف دیگر با مقداری از این ظروف هم در موزه ٔ تخت جمشید موجود و محفوظ است این نظریه ٔ آقای دکتر اشمیت شایسته ٔ توجه و مورد قبول بوده ضمناً وضع ابنیه ٔ خزانه را میرساند که تا هنگام پایان یافتن ساختمان ابنیه ٔ معظم آپادانا و صد ستون مراسم سلام دربار شاهنشاهان هخامنشی در تالارهای بزرگ قسمت خزانه انجام میگردیده است ، زیرا این تالارها بخلاف کاخهای آپادانا و صد ستون دارای ستونهای عظیم سنگی و آستانه های در و پنجره و طاقچه ٔ سنگی نبوده ساختمان آنها زودتر پایان می یافته است ، و به همین جهت کف تمام ابنیه ٔ خزانه همان ماده ٔ قرمز رنگ مخصوص زمان داریوش میباشد در صورتی که کاخهای آپادانا و صدستون تا دوران خشایارشا و شاهنشاهان بعدی هنوز کاملا باتمام نرسیده بود و قسمت هائی از آنها مخصوصاً سر در نیمه تمام حیاطصد ستون به شرحی که در ابتدای این رساله مذکور افتاد در مراحل اولیه ٔ ساختمانی بوده است ... (شرح اجمالی آثار تخت جمشید صص 34 - 37). و نیز رجوع به گزارش های باستان شناسی ج 3 صص 74 - 75 شود.
