کاخ چهلستون
لغت‌نامه دهخدا
کاخ چهلستون . [ خ ِ چ ِ هَِ س ُ ] (اِخ ) از بناهای باشکوه عهد صفویه . در گزارش های باستان شناسی ج 3 آمده است : عمارت چهلستون به امر شاه عباس دوم در سال 1057 هَ . ق . به اتمام رسیده است . شاه عباس دوم از سلاطین با ذوق صفوی و دوستدار عمران و آبادی بوده و به پیروی از جد کبیر خود شاه عباس اول به بنای قصور و احداث باغها و ساختمان پلها اقدام نموده و بسیاری از ابنیه ٔ تاریخی اصفهان مانندکاخ چهلستون و پل خواجو و ابنیه ٔ منهدم شده ٔ ساحل جنوبی زاینده رود مانند قصور هفت دست و آئینه خانه و نمکدان از ساختمانهای عصر او بوده است . تاریخ اتمام بنای چهلستون مصرع (مبارک ترین بناهای دنیا) است که در پیشانی عمارت مزبور و برفراز دو ستونی که تالار 18 ستون را به ایوان آئینه مربوط میکند مشاهده میشود.
روی عمارت مانند سایر عمارات و کاخهای سلطنتی صفویه به سمت مشرق است ، و تا سال 1300 هَ . ق . که تزئینات آن خراب نشده بود وضع آن بدین منوال بوده که از بالای سنگهای ازاره ٔ مرمری منقش که اکنون هم موجود است تا سقف زیبای آئینه و موزائیک که خوش بختانه آنها نیز از دستبرد وتغییر و تبدیل مصون مانده اند، همه ٔ دیوارها مانند شاه نشین فعلی که از آئینه و طلاکاری تزئین شده و جزء یکی از قسمتهای اصلی بنای موجود محسوب میشود سرتاسری پوشیده از قابهای بزرگ و کوچک آئینه و نقاشیها و شیشه های رنگین بوده است .
فلاندن نقاش فرانسوی که بهمراهی معمار و باستانشناس فرانسوی کست در سلطنت محمدشاه قاجار به ایران آمده و اصفهان و عمارات تاریخی آن را دیده است ،در خصوص عمارت چهلستون پس از توصیف بنا میگوید: خیلی خوشحالم که این عمارت را بدون عیب و خرابی یافتم ، باید شکر کرد که جنگها و اغتشاشات بدان آسیب نرسانده است . بنابراین یکصد و پانزده سال قبل که دو قرن تمام از ساختمان عمارت چهلستون در زمان شاه عباس دوم میگذشته عمارت مزبور سالم بوده و هیچگونه خرابی بعمد یا سهو در آن راه نیافته بوده است . عموم درها یکسره از خاتم و بعضیها منقش بنقوش دلربا بوده و پنجره های بالای آنها بسیار زیبا و فریبنده و تماشائی بوده است . ستونها که اکنون عاری از تزئینات است همه از آئینه های ریزه ٔ لوزی شکل رنگارنگ مستور بوده . و نقاشی ها و مینیاتورهای قسمت های پائین سالن موزه ٔ فعلی و اطاقهای طرفین ایوان آئینه و اطاق های فوقانی آنها و نقاشیهای دو ایوان شمالی و جنوبی و مینیاتورها که بعداً بوسیله ٔ اداره ٔ باستانشناسی از زیر قشر گچ خارج شده و بعضیها تعمیر گشته و بعضی دیگر به صورت اصلی نگاهداری شده همه صحیح و سالم و بدون هیچگونه عیب و نقصی جلب توجه سیاحان و تماشاچیان را مینموده و معرف کلک سحرآمیز نقاشان و هنرمندان ایران بوده است .
تا حدود 75 سال پیش نیز که مادام دیولافوا عمارت مزبور را تماشا کرده و شرح آن را در سفرنامه ٔ خویش نگاشته تزئینات مزبوربحال خود باقی بوده است ، ولی از همین زمان و مقارن سال 1300 هجری بوده است که خرابی بسیار در این عمارت و سایر کاخهای صفویه راه یافته و بسیاری از تزئینات نفیس عمارت مزبور مانند آئینه های یکپارچه و درهای خاتم و منقش و پنجره های شگفت انگیز آن به باد تاراج رفته است .
آقای شیخ جابری انصاری درباره ٔ تزئینات چهلستون در صفحه ٔ 346 کتاب خود به نام تاریخ اصفهان و ری و همه جهان (چ طهران 1321) چنین مینویسد: «خصوصاً آئینه ٔ چهلستون نما یا جهان نمای دیواربالای سر حوض که چندان بزرگ و عالی و شفاف و روشن بوده هرقدر جمعیت از درب ورود چهلستون که تا عمارت تقریباً یکصد و هشتاد متر فاصله داشت پیدا میشد عکس آن جماعت در آن آئینه بخوبی نمودار بود و دربها یکسره خاتم و پاره ای منقش بنقوش دلربا کار اساتید بزرگ و ستونها نیز به آئینه های ریزه و رنگارنگ با نقاشیهای قشنگ زینت افزا...» (از گزارشهای باستان شناسی ج 3 صص 194 - 198).
روی عمارت مانند سایر عمارات و کاخهای سلطنتی صفویه به سمت مشرق است ، و تا سال 1300 هَ . ق . که تزئینات آن خراب نشده بود وضع آن بدین منوال بوده که از بالای سنگهای ازاره ٔ مرمری منقش که اکنون هم موجود است تا سقف زیبای آئینه و موزائیک که خوش بختانه آنها نیز از دستبرد وتغییر و تبدیل مصون مانده اند، همه ٔ دیوارها مانند شاه نشین فعلی که از آئینه و طلاکاری تزئین شده و جزء یکی از قسمتهای اصلی بنای موجود محسوب میشود سرتاسری پوشیده از قابهای بزرگ و کوچک آئینه و نقاشیها و شیشه های رنگین بوده است .
فلاندن نقاش فرانسوی که بهمراهی معمار و باستانشناس فرانسوی کست در سلطنت محمدشاه قاجار به ایران آمده و اصفهان و عمارات تاریخی آن را دیده است ،در خصوص عمارت چهلستون پس از توصیف بنا میگوید: خیلی خوشحالم که این عمارت را بدون عیب و خرابی یافتم ، باید شکر کرد که جنگها و اغتشاشات بدان آسیب نرسانده است . بنابراین یکصد و پانزده سال قبل که دو قرن تمام از ساختمان عمارت چهلستون در زمان شاه عباس دوم میگذشته عمارت مزبور سالم بوده و هیچگونه خرابی بعمد یا سهو در آن راه نیافته بوده است . عموم درها یکسره از خاتم و بعضیها منقش بنقوش دلربا بوده و پنجره های بالای آنها بسیار زیبا و فریبنده و تماشائی بوده است . ستونها که اکنون عاری از تزئینات است همه از آئینه های ریزه ٔ لوزی شکل رنگارنگ مستور بوده . و نقاشی ها و مینیاتورهای قسمت های پائین سالن موزه ٔ فعلی و اطاقهای طرفین ایوان آئینه و اطاق های فوقانی آنها و نقاشیهای دو ایوان شمالی و جنوبی و مینیاتورها که بعداً بوسیله ٔ اداره ٔ باستانشناسی از زیر قشر گچ خارج شده و بعضیها تعمیر گشته و بعضی دیگر به صورت اصلی نگاهداری شده همه صحیح و سالم و بدون هیچگونه عیب و نقصی جلب توجه سیاحان و تماشاچیان را مینموده و معرف کلک سحرآمیز نقاشان و هنرمندان ایران بوده است .
تا حدود 75 سال پیش نیز که مادام دیولافوا عمارت مزبور را تماشا کرده و شرح آن را در سفرنامه ٔ خویش نگاشته تزئینات مزبوربحال خود باقی بوده است ، ولی از همین زمان و مقارن سال 1300 هجری بوده است که خرابی بسیار در این عمارت و سایر کاخهای صفویه راه یافته و بسیاری از تزئینات نفیس عمارت مزبور مانند آئینه های یکپارچه و درهای خاتم و منقش و پنجره های شگفت انگیز آن به باد تاراج رفته است .
آقای شیخ جابری انصاری درباره ٔ تزئینات چهلستون در صفحه ٔ 346 کتاب خود به نام تاریخ اصفهان و ری و همه جهان (چ طهران 1321) چنین مینویسد: «خصوصاً آئینه ٔ چهلستون نما یا جهان نمای دیواربالای سر حوض که چندان بزرگ و عالی و شفاف و روشن بوده هرقدر جمعیت از درب ورود چهلستون که تا عمارت تقریباً یکصد و هشتاد متر فاصله داشت پیدا میشد عکس آن جماعت در آن آئینه بخوبی نمودار بود و دربها یکسره خاتم و پاره ای منقش بنقوش دلربا کار اساتید بزرگ و ستونها نیز به آئینه های ریزه و رنگارنگ با نقاشیهای قشنگ زینت افزا...» (از گزارشهای باستان شناسی ج 3 صص 194 - 198).
