کاشمر
لغت‌نامه دهخدا
کاشمر. [ م َ ] (اِخ ) نام یکی از شهرستان های استان نهم کشور ایران و محدود است از طرف خاور به شهرستان تربت حیدریه ، از شمال به شهرستان نیشابور، از باختر و شمال باختری به شهرستان سبزوار و کویر جندق ، از جنوب بکوه یخاب و بلوک بجستان و شهرستان گناباد.
آب و هوا: شهرستان کاشمر بواسطه ٔ پستی و بلندی مناطق مختلفه آب و هوای متغیری دارد بطوری که در قسمت شمال خاوری هوای سردسیر و مرطوب زمستان آن طولانی است . در شمال باختری هوای معتدل و آبهای گوارائی دارددر اطراف شهر کاشمر هوا گرم سیر سالم و آب گوارا است و در قسمتهای جنوب شهرستان بواسطه ٔ مجاورت با کویر نمک ، هوا بسیار گرم و خشک و آبها عموماً شور است .
قومیت و نژاد: بطور کلی امروز در هیچ یک از نقاط نژاد خالص که بتوان از نظر خصائص اخلاق و روش اجتماعی تشخیص داد وجود ندارد در این شهرستان نیز بر اثر پیش آمد و حوادث تاریخی مانند حمله ٔ اسکندر و غلبه ٔ عرب و هجوم قبایل وحشی مغول و تاتار و ترکمن ، نژاد مختلفی تشکیل داده حتی از همین نژادها در گوشه و کنار بعضی دهات مانند ایور عرب و ترکمن و قریه ٔ موشک از نژاد ازبک میباشد و نیز در زمان نادرشاه افشارعده ای از طوایف بختیاری به بعضی قراء این شهرستان مانند نامق و غیره کوچانده شده و در مرور زمان با طوایف مختلفه آمیخته امروزه به صورت قوم واحدی در آمده اند.
ارتفاعات : بطور کلی در این حوزه دو رشته ارتفاعات وجود دارد یکی رشته ٔ شمالی که از بلوک خواف شروع و از شمال تربت حیدریه گذشته در گردنه ٔ محمدمیرزا شوسه ٔ اصلی مشهد به زاهدان را قطع و تا قریه ٔ حصار، آخرین حد تربت حیدریه ، امتداد دارد سپس به طرف باختر کشیده شده در این رشته کوه یک سلسله کوه ها و تپه ماهورها که مربوط به دوران سوم زمین شناسی است ، در حدود عطائیه و شادی مشاهده می شود و هم چنین در قسمتهای بلوک کوه سرخ کوه های مربوط بدوران چهارم زمین شناسی هنوز قله های مخروطی شکل آن دیده می شود مانند کوه آتش فشان در شمال قریه ٔ ریوش مرکز بخش ریوش که نام اصل آن آتش فشان بوده که بومیان هم آنجا را آتشان می خوانند و کوه باغدشت دارای اشجار جاتلانقوش و بادام زیادی بوده از سال 1308 به بعد زغال سوزان بتدریج اغلب اشجار را قطع نموده اند. درقسمت باختری کوه سرخ قله ٔ آتش فشانی دیده می شود و آب گرم معدنی از دامنه ٔ آن جاری است دیگر از کوههای معروف کوه دروند و کوه گرماب است که مرکز رشته ٔ کوه شمالی است که دارای قلل مخروطی آتش فشانی بوده است و چشمه ٔ آب گرم از زیر آن جریان دارد. دوم رشته ٔ جنوبی که از کال رودنجی شروع و به کوه یخاب ختم می شود این رشته که معروف به کوه مغان میباشد از جمله کوه های بسیار قدیمی است که سالیان دراز در زیر آب دریای کم عمق آسیای مرکزی پنهان بوده پس از چین خوردگی خلیج فارس از زیر آب بیرون آمده در مقابل نور خورشید قرار گرفته دارای تپه های گچی است . آب در این کوه بندرت یافت میشود تلخ و شور است و قابل کشت و زرع نیست . راه مالروبجستان به کاشمر از دهنه ٔ معروف به گرماب از همین کوه می گذرد.
جلگه : شهرستان کاشمر را از حیث پستی و بلندی و آب و هوا و محصولات طبیعی به چهار منطقه ٔ مختلف میتوان تقسیم نمود. قسمت اول منطقه ٔ کوهستان شمالی است که اصلاً جلگه وجود ندارد اراضی نسبةً همواری که در میان دره های این کوهستان به عرض 6 و طول 10 الی 30هزار گز مشاهده می شود مانند جلگه ٔ عطائیه و پس کمر طرق و قراچه . دوم قسمت لب کویر که دارای پستی و بلندی هائی است نمیتوان آن را جلگه نامید بواسطه ٔ قلت جمعیت و کمی آب دارای اهمیتی نیست . سوم قسمت جنوبی دارای دشت حاصل خیزی است که از خاور سعدالدین شروع و به دهنه ٔ کوه رودنجی تا مقابل شمس آباد محولات کشیده شده است . چهارم جلگه ٔ مهم و حاصلخیز آباد پرجمعیت این منطقه که شهر کاشمر و قراء و قصبات مهم و قنوات متعدد اراضی مستعد کشت و زرع در این قسمت واقع است که طول آن دوازده هزار زرع و از خاور شهر شروع و در 146هزارگزی باختر تا دهنه ٔ کوه سفید و درونه ختم می شود این منطقه دارای هوای معتدل و با اندک توجهی ممکن است از بهترین جلگه های حاصل خیز خراسان بشمار رود.
کویر: در قسمت جنوب باختری این شهرستان یعنی از مقابل یونسی تا باختر سعدالدین بندرت کویر نمک وجود دارد که از بقایای دریاچه ٔ سابق است . در فصل زمستان و هنگام بارندگی عبور از آن با وسایط نقلیه و چهارپا مقدور نیست عرض آن از دوهزار گز تا 20هزار گز میرسد راه های مالرو بجستان فردوس به کاشمر از همین کویر میگذرد.
رودخانه : در این شهرستان رودخانه ای که دارای اهمیت باشد وجود ندارد فقط از دره های کوهستانی شمالی درفصل بهار نهرهائی از آب برف و باران تشکیل و در فصل تابستان خشک میشود. از همه مهمتر رودخانه ای است که از چشمه سارهای دره مرکزی کوه سرخ که از شمال ریوش سرچشمه گرفته ، قرائی که در مسیر آن واقع است مشروب می نماید.
زبان : بطور کلی زبان مردم این سامان فارسی است فقطدر پشت کوه درونه زبان بلوچی بین خودشان متداول است که ارزش عمومی ندارد. در قسمت کوه سرخ نیز پاره ای اصطلاحات محلی وجود دارد که ممکن است از ریشه ٔ زبان فارسی ساسانیان دانست با تمام تحولات تاریخی مانند غلبه ٔعرب و مغول ریشه ٔ زبان فارسی تاکنون محفوظ مانده است .
سازمان اداری : شهرستان کاشمر از چهار بخش بنام حومه ، ریوش ، خلیل آباد، بردشکن و متشکل از 152 آبادی است که مجموع نفوس آن تا آخر سال 1328، 107902 نفر بوده است علاوه بر آن طوایف دیگری مانند طایفه ٔ طاهری طوایف بلوچ خان زائی و گرگ زائی و اسماعیل زائی و طایفه ٔبهمدی در اطراف شهرستان بطور چادرنشین زندگی مینمایند. این شهرستان بواسطه ٔ دو رشته جاده ٔ شوسه ٔ عمومی یکی از طریق تربت حیدریه و دیگری از سبزوار بمرکز استان نهم اتصال دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 9).
آب و هوا: شهرستان کاشمر بواسطه ٔ پستی و بلندی مناطق مختلفه آب و هوای متغیری دارد بطوری که در قسمت شمال خاوری هوای سردسیر و مرطوب زمستان آن طولانی است . در شمال باختری هوای معتدل و آبهای گوارائی دارددر اطراف شهر کاشمر هوا گرم سیر سالم و آب گوارا است و در قسمتهای جنوب شهرستان بواسطه ٔ مجاورت با کویر نمک ، هوا بسیار گرم و خشک و آبها عموماً شور است .
قومیت و نژاد: بطور کلی امروز در هیچ یک از نقاط نژاد خالص که بتوان از نظر خصائص اخلاق و روش اجتماعی تشخیص داد وجود ندارد در این شهرستان نیز بر اثر پیش آمد و حوادث تاریخی مانند حمله ٔ اسکندر و غلبه ٔ عرب و هجوم قبایل وحشی مغول و تاتار و ترکمن ، نژاد مختلفی تشکیل داده حتی از همین نژادها در گوشه و کنار بعضی دهات مانند ایور عرب و ترکمن و قریه ٔ موشک از نژاد ازبک میباشد و نیز در زمان نادرشاه افشارعده ای از طوایف بختیاری به بعضی قراء این شهرستان مانند نامق و غیره کوچانده شده و در مرور زمان با طوایف مختلفه آمیخته امروزه به صورت قوم واحدی در آمده اند.
ارتفاعات : بطور کلی در این حوزه دو رشته ارتفاعات وجود دارد یکی رشته ٔ شمالی که از بلوک خواف شروع و از شمال تربت حیدریه گذشته در گردنه ٔ محمدمیرزا شوسه ٔ اصلی مشهد به زاهدان را قطع و تا قریه ٔ حصار، آخرین حد تربت حیدریه ، امتداد دارد سپس به طرف باختر کشیده شده در این رشته کوه یک سلسله کوه ها و تپه ماهورها که مربوط به دوران سوم زمین شناسی است ، در حدود عطائیه و شادی مشاهده می شود و هم چنین در قسمتهای بلوک کوه سرخ کوه های مربوط بدوران چهارم زمین شناسی هنوز قله های مخروطی شکل آن دیده می شود مانند کوه آتش فشان در شمال قریه ٔ ریوش مرکز بخش ریوش که نام اصل آن آتش فشان بوده که بومیان هم آنجا را آتشان می خوانند و کوه باغدشت دارای اشجار جاتلانقوش و بادام زیادی بوده از سال 1308 به بعد زغال سوزان بتدریج اغلب اشجار را قطع نموده اند. درقسمت باختری کوه سرخ قله ٔ آتش فشانی دیده می شود و آب گرم معدنی از دامنه ٔ آن جاری است دیگر از کوههای معروف کوه دروند و کوه گرماب است که مرکز رشته ٔ کوه شمالی است که دارای قلل مخروطی آتش فشانی بوده است و چشمه ٔ آب گرم از زیر آن جریان دارد. دوم رشته ٔ جنوبی که از کال رودنجی شروع و به کوه یخاب ختم می شود این رشته که معروف به کوه مغان میباشد از جمله کوه های بسیار قدیمی است که سالیان دراز در زیر آب دریای کم عمق آسیای مرکزی پنهان بوده پس از چین خوردگی خلیج فارس از زیر آب بیرون آمده در مقابل نور خورشید قرار گرفته دارای تپه های گچی است . آب در این کوه بندرت یافت میشود تلخ و شور است و قابل کشت و زرع نیست . راه مالروبجستان به کاشمر از دهنه ٔ معروف به گرماب از همین کوه می گذرد.
جلگه : شهرستان کاشمر را از حیث پستی و بلندی و آب و هوا و محصولات طبیعی به چهار منطقه ٔ مختلف میتوان تقسیم نمود. قسمت اول منطقه ٔ کوهستان شمالی است که اصلاً جلگه وجود ندارد اراضی نسبةً همواری که در میان دره های این کوهستان به عرض 6 و طول 10 الی 30هزار گز مشاهده می شود مانند جلگه ٔ عطائیه و پس کمر طرق و قراچه . دوم قسمت لب کویر که دارای پستی و بلندی هائی است نمیتوان آن را جلگه نامید بواسطه ٔ قلت جمعیت و کمی آب دارای اهمیتی نیست . سوم قسمت جنوبی دارای دشت حاصل خیزی است که از خاور سعدالدین شروع و به دهنه ٔ کوه رودنجی تا مقابل شمس آباد محولات کشیده شده است . چهارم جلگه ٔ مهم و حاصلخیز آباد پرجمعیت این منطقه که شهر کاشمر و قراء و قصبات مهم و قنوات متعدد اراضی مستعد کشت و زرع در این قسمت واقع است که طول آن دوازده هزار زرع و از خاور شهر شروع و در 146هزارگزی باختر تا دهنه ٔ کوه سفید و درونه ختم می شود این منطقه دارای هوای معتدل و با اندک توجهی ممکن است از بهترین جلگه های حاصل خیز خراسان بشمار رود.
کویر: در قسمت جنوب باختری این شهرستان یعنی از مقابل یونسی تا باختر سعدالدین بندرت کویر نمک وجود دارد که از بقایای دریاچه ٔ سابق است . در فصل زمستان و هنگام بارندگی عبور از آن با وسایط نقلیه و چهارپا مقدور نیست عرض آن از دوهزار گز تا 20هزار گز میرسد راه های مالرو بجستان فردوس به کاشمر از همین کویر میگذرد.
رودخانه : در این شهرستان رودخانه ای که دارای اهمیت باشد وجود ندارد فقط از دره های کوهستانی شمالی درفصل بهار نهرهائی از آب برف و باران تشکیل و در فصل تابستان خشک میشود. از همه مهمتر رودخانه ای است که از چشمه سارهای دره مرکزی کوه سرخ که از شمال ریوش سرچشمه گرفته ، قرائی که در مسیر آن واقع است مشروب می نماید.
زبان : بطور کلی زبان مردم این سامان فارسی است فقطدر پشت کوه درونه زبان بلوچی بین خودشان متداول است که ارزش عمومی ندارد. در قسمت کوه سرخ نیز پاره ای اصطلاحات محلی وجود دارد که ممکن است از ریشه ٔ زبان فارسی ساسانیان دانست با تمام تحولات تاریخی مانند غلبه ٔعرب و مغول ریشه ٔ زبان فارسی تاکنون محفوظ مانده است .
سازمان اداری : شهرستان کاشمر از چهار بخش بنام حومه ، ریوش ، خلیل آباد، بردشکن و متشکل از 152 آبادی است که مجموع نفوس آن تا آخر سال 1328، 107902 نفر بوده است علاوه بر آن طوایف دیگری مانند طایفه ٔ طاهری طوایف بلوچ خان زائی و گرگ زائی و اسماعیل زائی و طایفه ٔبهمدی در اطراف شهرستان بطور چادرنشین زندگی مینمایند. این شهرستان بواسطه ٔ دو رشته جاده ٔ شوسه ٔ عمومی یکی از طریق تربت حیدریه و دیگری از سبزوار بمرکز استان نهم اتصال دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 9).
