کنده
لغت‌نامه دهخدا
کنده . [ ک َ دَ / دِ ] (ن مف ) صفت مفعولی از «کندن » (حفر کردن . برآوردن خاک زمین را چنانکه گودالی یا دخمه ای یا خانه ای و مانند آن آماده گردد) : و آنجا [ به سمنگان در خراسان ] کوههاست از سنگ سپید چون رخام ، و اندر وی خانه های کنده است و مجلسها و کوشکها و بت خانه هاست و آخر اسبان با همه آلتی که مر کوشکها را بباید. (حدود العالم چ دانشگاه ص 100). || (اِ) جوی و گوی را گویند که بر گردحصار و قلعه و لشکرگاه کنند تا مانع آمدن دشمن گرددو معرب آن خندق است . (برهان ) (زمخشری ) (دهار). خندق . (غیاث ). آنچه گرداگرد قلعه بکنند. خندق . (فرهنگ رشیدی ). خندقی باشد که گرد باروها کنده باشند. (صحاح الفرس ). گوی باشد که بر گرد قلعه و حصار و لشکرگاه بکنند تا مانع درآمدن دشمن شود و معرب آن خندق باشد. (جهانگیری ). آنچه گرداگرد قلعه بکنند. خندق معرب آن است . (فرهنگ رشیدی ). خندق و جوی و گوی که بر گرد حصارقلعه و لشکرگاه کنند تا مانع از آمدن دشمن گردد. و هر گو مصنوعی که مانع از عبور سوار و پیاده باشد. (ناظم الاطباء) ...و عرب کنده را معرب کرده خندق خواند. (انجمن آرا) (آنندراج ). پهلوی «کندک » . (حاشیه ٔ برهان چ معین ) : با فیروز برنیامد و سپاه او را با سپاه عجم طاقت ندارد پس از پشت لشکرگاه خویش کنده ای کرد بزرگ و به بالا ده ارش و... (ترجمه ٔ تاریخ طبری بلعمی ). پس همی بود اردشیر تا مهر ماه بگذشت پس لشکر برگرفت به دشت هرمزجان شد و آنجا فرودآمد گردبرگرد خویش کنده ای کرد. (ترجمه ٔ تاریخ طبری بلعمی ).
بره کنده پیش و پس اندر سپاه
پس کنده با لشکر و پیل شاه .
به پیش سپه کنده ای ساختند
به شبگیر آب اندرانداختند.
به لشکر بفرمود پس شهریار
یکی کنده کردن به گرد حصار.
میان سنگ یکی کنده کند گرد حصار
نه زآن عمل که بود کارکردهای بشر.
آنجا که کنده باشد تلّی شود چون کوه
آنجا که قلعه باشد قعری شود چو یم .
به گردش کنده ای پر زهر جان گیر
سوی کنده جهانی مرد چون شیر.
بگرد سپه سربسر کنده کن
طلایه ز هر سو پراکنده کن .
ز پیرامن دژ یکی کنده ساخت
ز هر جوی تند آب در وی بتاخت .
با ما پیاده بسیار بود کنده ها کردند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 578). و صالح حصار گرفت و پیرامن خویش کنده ای کرد. (تاریخ سیستان ). و صالح بفرمود گرد نیشابور کنده کردند و باز از کنده بیرون آمد و رافع به سبزوار بود و آنجا حرب کردند. (تاریخ سیستان ). || مطلق گودال و حفره . (فرهنگ رشیدی ). گودال . (ناظم الاطباء). زمین گود. مقابل رش . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) :
هر چه بخواهد بده که گنده زبان است
دیو رمنده نه کنده دانه و نه رش .
فروریخت ارزیز مرد جوان
به کنده درون کرم شد ناتوان
طراقی برآمد ز حلقوم اوی
که لرزان شد آن کنده و بوم اوی .
یکی کنده ای زیر باره درون
بکنده نهادند زیرش ستون .
بگذرند از رودهای ژرف چون موسی زنیل
برشوند از کنده چون شاهین به دیوار حصار.
این گور تو چنانکه رسول خدای گفت
یا روضه ٔ بهشت است یا کنده ٔ سعیر.
و خشنواز کنده ای ساخت و سرش به خاشاک بپوشانید و فیروز درکنده افتاد کشته شد. (مجمل التواریخ و القصص ). عاقبت سخن به اتفاق قرار گرفت بر بنایی به حدود زندرود و در آن زمان دیار اصفهان دیه هایی بود پراکنده و شهرهای خراب و کنده و اطلال باطل و رسوم مدروس . (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ). || راههای زیرزمینی است و هنوز هم در زبانها معمول است . (حاشیه ٔ هفت پیکر چ وحید چ 2 ص 227) :
و آن صدا را به گرد بارو جست
کند چون جای کنده بود درست .
|| زیرزمین که در صحرا به جهت مسافران کنده باشند. (برهان ) (ناظم الاطباء). خانه ای که در زیر زمین و دامنه ٔ کوه برای منزل زمستانی مسافران و... کنند. (انجمن آرا) (آنندراج ). موضعی که در زیر زمین کنده باشند در بیابان برای مسافران و «بوم کند» نیز گویند. (فرهنگ رشیدی ). || جایی که در دامن کوه به جهت گوسفندان کنده باشند. (برهان ) (ناظم الاطباء). مقامی باشد که در بیابان کرده باشند تا مردم و چهارپایان در آنجا باشند به شب . (صحاح الفرس ). خانه ای که در زیر زمین و دامنه ٔ کوه برای ... و حفظ گاو و گوسفند از برف و سرما کنند.(انجمن آرا) (آنندراج ). || (ن مف ) درآورده شده و از بیخ برآمده . ویران . از بن برآمده :
پر کنده چنگ و چنگل ریخته
خاک گشته باد خاکش بیخته .
کنون کنده و سوخته خانه هاشان
همه باز برده به تابوت و زنبر.
جهان همیشه بدو شاد و چشم روشن باد
کسی که دُرّ نخواهدش کنده بادش کاک .
- بکنده ؛ نقرشده . حکاکی شده : و به بالین مرده لوحی دیدند از زر و به وی برنوشته بکنده ، آن لوح را برداشتند و خواستند که بیرون آیند. (ترجمه ٔ تاریخ طبری بلعمی ).
- کنده پر ؛ آنکه پرش کنده شده باشد. بدون پر :
مرغ صراحی کنده پر برداشته یک نیمه سر
وز نیم منقار دگر یاقوت حمرا ریخته .
نای چو زاغ کنده پر نغزنوا چو بلبلان
زاغ که بلبلی کند طرفه نوای نو زند.
- کنده خایه ؛ آنکه خایه ٔ او را برآورده باشند. خصی . (فرهنگ فارسی معین ). اخته و خایه برآورده . (ناظم الاطباء). خصی کنده شده . (آنندراج ).
|| حکاکی شده . (فرهنگ فارسی معین ). || (ص ) امرد. مفعول . (فرهنگ فارسی معین ). که در معنی مخنث شعرا و مترسلین می آورند ظاهراً به فتح کاف تازی و فتح دال مهمله است . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). توضیح اینکه بعض فرهنگ نویسان «کنده » را به ضم کاف آورده به معنی امرد قوی جثه گرفته اند . اولاً بیت ذیل که در المعجم چ 1 ص 345 آمده ... مؤید مفتوح بودن آن است ، ثانیاً از بیت رکن مکرانی برمی آید که مراد قوی جثه و درشت اندام نیست و این معنی را از مضموم خواندن کلمه استنباط کرده اند. (فرهنگ فارسی معین ) :
گویند ز زر ترا بود خرسندی
خرسند شوی چون دل از او برکندی
زر کنده ٔ کان بی وفای دهر است
بر کنده ٔ بی وفا چرا دل بندی .
بر تخت زر آن را نهد امروز فلک
کو همچو نگین ساده بود یا کنده .
اوست قواده هر کجا در دهر
کنده ای خوب و قحبه ای زیباست .
و رجوع به ماده ٔ بعد شود. || (اِ) در بیت زیر از ابوشکور مرحوم دهخدا «کنده » را با علامت سؤال یعنی با تردید «کده » معنی کرده اند :
بخواست آتش و آن کنده را بکند و بسوخت
نه کاخ ماند نه تخت و نه تاج و نه کاچال .
و رجوع به معنی بعد و کده شود.
|| (پسوند) مزید مؤخر امکنه است چون : آلوکنده . بکنده . جفاکنده . حاجی کنده . خمیرکنده . وزنی کنده . ری کنده . شکرکنده . سمسکنده . شهریارکنده . علی کنده . فیروزکنده . کارکنده . کوسرکنده . لوس کنده . مری کنده . منصورکنده . نوکنده . ری کنده . هلی کنده . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
بره کنده پیش و پس اندر سپاه
پس کنده با لشکر و پیل شاه .
فردوسی .
به پیش سپه کنده ای ساختند
به شبگیر آب اندرانداختند.
فردوسی .
به لشکر بفرمود پس شهریار
یکی کنده کردن به گرد حصار.
فردوسی .
میان سنگ یکی کنده کند گرد حصار
نه زآن عمل که بود کارکردهای بشر.
فرخی .
آنجا که کنده باشد تلّی شود چون کوه
آنجا که قلعه باشد قعری شود چو یم .
فرخی .
به گردش کنده ای پر زهر جان گیر
سوی کنده جهانی مرد چون شیر.
(ویس و رامین ).
بگرد سپه سربسر کنده کن
طلایه ز هر سو پراکنده کن .
اسدی .
ز پیرامن دژ یکی کنده ساخت
ز هر جوی تند آب در وی بتاخت .
اسدی .
با ما پیاده بسیار بود کنده ها کردند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 578). و صالح حصار گرفت و پیرامن خویش کنده ای کرد. (تاریخ سیستان ). و صالح بفرمود گرد نیشابور کنده کردند و باز از کنده بیرون آمد و رافع به سبزوار بود و آنجا حرب کردند. (تاریخ سیستان ). || مطلق گودال و حفره . (فرهنگ رشیدی ). گودال . (ناظم الاطباء). زمین گود. مقابل رش . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) :
هر چه بخواهد بده که گنده زبان است
دیو رمنده نه کنده دانه و نه رش .
منجیک (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
فروریخت ارزیز مرد جوان
به کنده درون کرم شد ناتوان
طراقی برآمد ز حلقوم اوی
که لرزان شد آن کنده و بوم اوی .
فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ج 4 ص 1718).
یکی کنده ای زیر باره درون
بکنده نهادند زیرش ستون .
فردوسی .
بگذرند از رودهای ژرف چون موسی زنیل
برشوند از کنده چون شاهین به دیوار حصار.
فرخی .
این گور تو چنانکه رسول خدای گفت
یا روضه ٔ بهشت است یا کنده ٔ سعیر.
ناصرخسرو.
و خشنواز کنده ای ساخت و سرش به خاشاک بپوشانید و فیروز درکنده افتاد کشته شد. (مجمل التواریخ و القصص ). عاقبت سخن به اتفاق قرار گرفت بر بنایی به حدود زندرود و در آن زمان دیار اصفهان دیه هایی بود پراکنده و شهرهای خراب و کنده و اطلال باطل و رسوم مدروس . (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ). || راههای زیرزمینی است و هنوز هم در زبانها معمول است . (حاشیه ٔ هفت پیکر چ وحید چ 2 ص 227) :
و آن صدا را به گرد بارو جست
کند چون جای کنده بود درست .
نظامی (هفت پیکر ایضاً).
|| زیرزمین که در صحرا به جهت مسافران کنده باشند. (برهان ) (ناظم الاطباء). خانه ای که در زیر زمین و دامنه ٔ کوه برای منزل زمستانی مسافران و... کنند. (انجمن آرا) (آنندراج ). موضعی که در زیر زمین کنده باشند در بیابان برای مسافران و «بوم کند» نیز گویند. (فرهنگ رشیدی ). || جایی که در دامن کوه به جهت گوسفندان کنده باشند. (برهان ) (ناظم الاطباء). مقامی باشد که در بیابان کرده باشند تا مردم و چهارپایان در آنجا باشند به شب . (صحاح الفرس ). خانه ای که در زیر زمین و دامنه ٔ کوه برای ... و حفظ گاو و گوسفند از برف و سرما کنند.(انجمن آرا) (آنندراج ). || (ن مف ) درآورده شده و از بیخ برآمده . ویران . از بن برآمده :
پر کنده چنگ و چنگل ریخته
خاک گشته باد خاکش بیخته .
رودکی .
کنون کنده و سوخته خانه هاشان
همه باز برده به تابوت و زنبر.
رودکی .
جهان همیشه بدو شاد و چشم روشن باد
کسی که دُرّ نخواهدش کنده بادش کاک .
بوالمثل .
- بکنده ؛ نقرشده . حکاکی شده : و به بالین مرده لوحی دیدند از زر و به وی برنوشته بکنده ، آن لوح را برداشتند و خواستند که بیرون آیند. (ترجمه ٔ تاریخ طبری بلعمی ).
- کنده پر ؛ آنکه پرش کنده شده باشد. بدون پر :
مرغ صراحی کنده پر برداشته یک نیمه سر
وز نیم منقار دگر یاقوت حمرا ریخته .
خاقانی .
نای چو زاغ کنده پر نغزنوا چو بلبلان
زاغ که بلبلی کند طرفه نوای نو زند.
خاقانی .
- کنده خایه ؛ آنکه خایه ٔ او را برآورده باشند. خصی . (فرهنگ فارسی معین ). اخته و خایه برآورده . (ناظم الاطباء). خصی کنده شده . (آنندراج ).
|| حکاکی شده . (فرهنگ فارسی معین ). || (ص ) امرد. مفعول . (فرهنگ فارسی معین ). که در معنی مخنث شعرا و مترسلین می آورند ظاهراً به فتح کاف تازی و فتح دال مهمله است . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). توضیح اینکه بعض فرهنگ نویسان «کنده » را به ضم کاف آورده به معنی امرد قوی جثه گرفته اند . اولاً بیت ذیل که در المعجم چ 1 ص 345 آمده ... مؤید مفتوح بودن آن است ، ثانیاً از بیت رکن مکرانی برمی آید که مراد قوی جثه و درشت اندام نیست و این معنی را از مضموم خواندن کلمه استنباط کرده اند. (فرهنگ فارسی معین ) :
گویند ز زر ترا بود خرسندی
خرسند شوی چون دل از او برکندی
زر کنده ٔ کان بی وفای دهر است
بر کنده ٔ بی وفا چرا دل بندی .
حاجی شمس الدین بجه البستی (از لباب الالباب ج 1 ص 287).
بر تخت زر آن را نهد امروز فلک
کو همچو نگین ساده بود یا کنده .
؟ (از فرهنگ فارسی معین از المعجم ص 345).
اوست قواده هر کجا در دهر
کنده ای خوب و قحبه ای زیباست .
رکن مکرانی (از فرهنگ فارسی معین ).
و رجوع به ماده ٔ بعد شود. || (اِ) در بیت زیر از ابوشکور مرحوم دهخدا «کنده » را با علامت سؤال یعنی با تردید «کده » معنی کرده اند :
بخواست آتش و آن کنده را بکند و بسوخت
نه کاخ ماند نه تخت و نه تاج و نه کاچال .
ابوشکور (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
و رجوع به معنی بعد و کده شود.
|| (پسوند) مزید مؤخر امکنه است چون : آلوکنده . بکنده . جفاکنده . حاجی کنده . خمیرکنده . وزنی کنده . ری کنده . شکرکنده . سمسکنده . شهریارکنده . علی کنده . فیروزکنده . کارکنده . کوسرکنده . لوس کنده . مری کنده . منصورکنده . نوکنده . ری کنده . هلی کنده . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
