کیوان
لغت‌نامه دهخدا
کیوان . [ ک َی ْ / ک ِی ْ ] (اِخ ) زحل . (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 372). نام ستاره ٔ زحل است . (فرهنگ جهانگیری ). نام ستاره ٔ زحل است که در فلک هفتم می باشد. (برهان ) (غیاث ). نام کوکب زحل است که در فلک هفتم می باشد و از همه ٔ کواکب اعلی و اعظم است ، و کی به معنی بزرگ و «ون » و «وان » به معنی مانند است . (انجمن آرا) (آنندراج ) . زحل . یکی از سیارات منظومه ٔ شمسی میان برجیس (مشتری ) و اورانوس . به عقیده ٔ قدما این ستاره در فلک هفتم جای دارد و آن را دورترین ِ کواکب گمان می برده اند. نجم ثاقب . (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا). کیوان اسم ایرانی نیست و بابلی است و ظاهراً ایرانیها اسمی برای زحل نداشته اند. (گاه شماری تألیف تقی زاده حاشیه ٔ ص 204). مأخوذ از بابلی ، در الواح بابلی ، کیوانو. عبری ، کیوان . (حاشیه ٔ برهان چ معین ). نام ستاره ٔ هفتم از هفت سیاره است ... و نزد منجمان نحس اکبر است . (از فرهنگ نظام : زحل ) :
بلند کیوان با اورمزد و با بهرام
ز ماه برتر خورشید و تیر با ناهید.
فروتر ز کیوان تو را اورمزد
به رخشانی لاله اندر فرزد.
همت او بر فلک ز فلخ بنا کرد
بر سر کیوان فکند بن پی ایوان .
به دُم ّ لشکرش ناهید و هرمز
به پیش لشکرش بهرام و کیوان .
خروش سواران و اسبان به دشت
ز بهرام و کیوان همی برگذشت .
شبی چون شبه روی شسته به قیر
نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر.
پراندیشه شد تا به ایوان رسید
کلاهش ز شادی به کیوان رسید.
خداوند کیوان و گردان سپهر
ز بنده نخواهد جز از داد و مهر.
به حیله پایگه همتش همی طلبد
از این قبل شده بر چرخ هفتمین کیوان .
کهینه عرصه ای از جاه او فزون ز فلک
کمینه جزوی از قدر او مِه از کیوان .
بنشین در بزم بر سریر به ایوان
خرگه برتر زن از سرادق کیوان .
شده کیوان ز هفتم چرخ یارش
به کام نیکخواهان کار و بارش .
تویی مملوک و هم مالک تویی مفضول و هم فاضل
تویی معمول و هم عامل تویی بهرام و هم کیوان .
سیماب دختر است عطارد را
کیوان چو مادر است و سُرُب دختر.
چو سیستان ز خلف ری ز رازیان بستد
وز اوج کیوان سر برفراشت ایوان را.
ناصح ناصح تو برجیس است
حاسد حاسد تو کیوان است .
با نکوخواه تو باشد مشتری را صلح و مهر
با بداندیش تو کیوان را خلاف و کین بود.
بهره ٔ آن آفرین باشد ز سعد مشتری
قسم این از نحس کیوان فریه و نفرین بود.
فلک هفتم آن ِ کیوان است
که مر آن را به سان ایوان است .
صدر ملک آرای عالی رای دستوری که بر
پایگاه قدر او کیوان ندارد دسترس .
به قدم تارک کیوان سپرد از همت
چون به کیوان نگرد ننگرد الا به قدم .
کیوان موافقان تو را گر جگر خورد
نسرین چرخ را جگر جدی مسته باد.
آن رنگ سیاه لاله ماناک
اندر دل مشتری است کیوان .
شکل تنوره چون قفس ، طاوس و زاغش هم نفس
چون ذروه ٔ افلاک بس مریخ و کیوان بین در او.
بر چرخ هفتمش شدم از نحس روزگار
یک همنشین سعد چو کیوان نیافتم .
عطارد، تلمیذ افادت او بود و مشتری ، مشتری سعادت او و کیوان ، مستفید دهای او.(ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 283).
به ایوان در بسازم بارگاهت
به کیوان سر فرازم پایگاهت .
ریاحین بر زمینش گستریده
درختانش به کیوان سر کشیده .
مشتری وار بر سپهر بلند
گور کیوان کند به سم سمند.
اگر نزد آن شاه پردل شوی
صد ایوان به کیوان برآید تو را؟
و رجوع به زحل شود. || فلک هفتم را نیز گویند. (برهان ).مجازاً، فلک هفتم . (غیاث ). نام آسمان هفتم . (ناظم الاطباء). || کمان را گویند. (فرهنگ جهانگیری ). به معنی کمان هم آمده است که به عربی قوس خوانند.(برهان ) (آنندراج ). قوس و کمان . (ناظم الاطباء). در فرهنگ به معنی کمان نیز گفته . (فرهنگ رشیدی ) :
چو شش ساله شد ساز میدان گرفت
به هفتم ره تیر و کیوان گرفت .
بلند کیوان با اورمزد و با بهرام
ز ماه برتر خورشید و تیر با ناهید.
ابوشکور (از لغت فرس اسدی ).
فروتر ز کیوان تو را اورمزد
به رخشانی لاله اندر فرزد.
ابوشکور (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
همت او بر فلک ز فلخ بنا کرد
بر سر کیوان فکند بن پی ایوان .
خسروانی (از لغت فرس اسدی چ اقبال ص 83).
به دُم ّ لشکرش ناهید و هرمز
به پیش لشکرش بهرام و کیوان .
دقیقی (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
خروش سواران و اسبان به دشت
ز بهرام و کیوان همی برگذشت .
فردوسی .
شبی چون شبه روی شسته به قیر
نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر.
فردوسی .
پراندیشه شد تا به ایوان رسید
کلاهش ز شادی به کیوان رسید.
فردوسی .
خداوند کیوان و گردان سپهر
ز بنده نخواهد جز از داد و مهر.
فردوسی .
به حیله پایگه همتش همی طلبد
از این قبل شده بر چرخ هفتمین کیوان .
فرخی .
کهینه عرصه ای از جاه او فزون ز فلک
کمینه جزوی از قدر او مِه از کیوان .
عنصری .
بنشین در بزم بر سریر به ایوان
خرگه برتر زن از سرادق کیوان .
منوچهری .
شده کیوان ز هفتم چرخ یارش
به کام نیکخواهان کار و بارش .
(ویس و رامین ).
تویی مملوک و هم مالک تویی مفضول و هم فاضل
تویی معمول و هم عامل تویی بهرام و هم کیوان .
ناصرخسرو.
سیماب دختر است عطارد را
کیوان چو مادر است و سُرُب دختر.
ناصرخسرو.
چو سیستان ز خلف ری ز رازیان بستد
وز اوج کیوان سر برفراشت ایوان را.
ناصرخسرو.
ناصح ناصح تو برجیس است
حاسد حاسد تو کیوان است .
مسعودسعد.
با نکوخواه تو باشد مشتری را صلح و مهر
با بداندیش تو کیوان را خلاف و کین بود.
امیرمعزی .
بهره ٔ آن آفرین باشد ز سعد مشتری
قسم این از نحس کیوان فریه و نفرین بود.
امیرمعزی .
فلک هفتم آن ِ کیوان است
که مر آن را به سان ایوان است .
سنائی .
صدر ملک آرای عالی رای دستوری که بر
پایگاه قدر او کیوان ندارد دسترس .
سوزنی .
به قدم تارک کیوان سپرد از همت
چون به کیوان نگرد ننگرد الا به قدم .
سوزنی .
کیوان موافقان تو را گر جگر خورد
نسرین چرخ را جگر جدی مسته باد.
انوری .
آن رنگ سیاه لاله ماناک
اندر دل مشتری است کیوان .
خاقانی .
شکل تنوره چون قفس ، طاوس و زاغش هم نفس
چون ذروه ٔ افلاک بس مریخ و کیوان بین در او.
خاقانی .
بر چرخ هفتمش شدم از نحس روزگار
یک همنشین سعد چو کیوان نیافتم .
خاقانی .
عطارد، تلمیذ افادت او بود و مشتری ، مشتری سعادت او و کیوان ، مستفید دهای او.(ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 283).
به ایوان در بسازم بارگاهت
به کیوان سر فرازم پایگاهت .
نظامی .
ریاحین بر زمینش گستریده
درختانش به کیوان سر کشیده .
نظامی .
مشتری وار بر سپهر بلند
گور کیوان کند به سم سمند.
نظامی .
اگر نزد آن شاه پردل شوی
صد ایوان به کیوان برآید تو را؟
؟ (از فرهنگ اوبهی ).
و رجوع به زحل شود. || فلک هفتم را نیز گویند. (برهان ).مجازاً، فلک هفتم . (غیاث ). نام آسمان هفتم . (ناظم الاطباء). || کمان را گویند. (فرهنگ جهانگیری ). به معنی کمان هم آمده است که به عربی قوس خوانند.(برهان ) (آنندراج ). قوس و کمان . (ناظم الاطباء). در فرهنگ به معنی کمان نیز گفته . (فرهنگ رشیدی ) :
چو شش ساله شد ساز میدان گرفت
به هفتم ره تیر و کیوان گرفت .
فردوسی (از جهانگیری ).
