ی
لغت‌نامه دهخدا
ی . [ ای ] (پسوند) به آخر کلمه درآید و نشانه ٔ نکره بودن باشد و آن از انواع یاء مجهول است . شمس قیس رازی یای نکره را ذیل «حرف نکره » آورده و گوید: و آن یائی است ملینه که در آخر اسماء علامت نکره باشد، چنانکه اسبی خریدم . غلامی فروختم . (المعجم چ تهران ص 187). در یاء نکره فقط تنکیر اسم منظور است بی آنکه افراد یا جمع بودن آن ملحوظ شود، از اینرو این یاء همیشه به اسم نکره پیوندد و الحاق آن به معرفه روا نباشد مگر هنگامی که صفات خوب یا بدی را که اسم خاص بدان شهرت دارد در نظر گیرند و در آن صورت در حکم اسم عام می شود، چنانکه گوییم فلان افلاطونی است . یعنی دانائی مانند افلاطون است :
نیک شناسد آسمان آب تو ز آتش عدو
فرق کند محک دین بولهبی ز بوذری .
بخوان معنی آرائی براهیمی پدید آمد
ز پشت آزر صنعت علی نجار شروانی .
همتم رستمی است کز سر دست
دیو آز افکند بناوردی .
عیسیی گاه دانش آموزی
یوسفی وقت مجلس افروزی .
چونکه بیرنگی اسیر رنگ شد
موسیی با موسیی در جنگ شد.
سوختم در چاه صبر از بهر آن خوب چگل
شاه ترکان فارغ است از حال ما کو رستمی .
|| گاه که اسم خاص را بمنزله ٔ کلمه ٔ مبهم چون فلان و بهمان آرند نیز الحاق یاء نکره به آخر آن روا باشد چنانکه در تداول عامه گویند: زیدی از عمروی طلب دارد. و قدماگاه اسم خاص را بمنزله ٔ عام قرار میدادند، چنانکه جیحون و دجله را به معنی مطلق رود می آوردند و سعدی به همین جهت یاء نکره را به آخر دجله آورده است و گوید :
شنیدم که یک بار در دجله ای
سخن گفت با عابدی کله ای .
|| در مواردی که (همه ) یا (هر) به اول کلمه درآید یاء آخر آن نکره باشد چه این الفاظ که از ادات عموم اند با وحدت منافی باشند : و به هر پانزده روزی اندروی روز بازار باشد. (حدودالعالم ).
پراکنده در دست هر موبدی
ازو بهره ای برده هربخردی .
روان نامشان در همه دفتری
شده هر یکی شاه بر کشوری .
بپرسیدم از هر کسی بیشمار
بترسیدم از گردش روزگار.
و تدبیر هر کاری اینک به واجبی فرموده می آید. (تاریخ بیهقی ). و آن طایفه از حسد وی (بونصر) هر کسی سخنی کرد به حضرت خلافت . (تاریخ بیهقی ). هر یکی چون وزیری ایستاده و وی نیز سخن میشنود. (تاریخ بیهقی ). میخواستم ... هر یکی از ایشان را بمقدار و مرتبت بداشتن و به امیدی که داشت اندررسانیدن . (تاریخ بیهقی ). نامه نبشته گشت که این ... فرمانها خواسته آمد در هر بابی . (تاریخ بیهقی ). ری از آن به ما داد تا چون او را قضای مرگ فرارسد هر کسی بر آنچه داریم اقتصار کنیم . (تاریخ بیهقی ).
گلّه ٔ دزدان از دور بدیدند چو آن
هر یکی ز ایشان گفتی که یکی قسوره شد.
حاسد او گفت کآید هر فرازی را نشیب
ناصح او گفت آید هر نشیبی را فراز.
فرق نتوان کرد نور هر یکی
تا نیاموزد نگوید بیشکی .
مشتاق توام با همه جوری و جفائی
محبوب منی با همه جرمی و خطائی .
همه تخت و ملکی پذیرد زوال
نماند بجز ملک ایزد تعال .
با طبع ملولت چکند دل که نسازد
شرطه همه وقتی نبود لایق کشتی .
|| هنگامی که یاء به آخر کلمه ٔ جمع ملحق شود نیز نکره است ودر آن معنی وحدت نباشد چه جمع با وحدت در یکجا فراهم نیاید چنانکه گوئیم : مردانی را دیدم :
کسانی که جویای راه حق اند
خریدار بازار بیرونق اند.
|| همچنین وقتی که کلمه ٔ «یک » به اول اسم درآید یاء آخر آن نکره باشد : یک چیزی بر دل ما ضجرت کرده است .(تاریخ بیهقی ).
یک زنی با طفل آورد آن جهود
پیش آن بت و آتش اندر شعله بود.
در بیابان این شنو یک قصه ای
تا بری از سرّ گفتم حصه ای .
|| گاه یاء نکره به آخر (یک ) و معدود آن هر دو ملحق شود چون :
زمین را بلندی نبد جایگاه
یکی مرکزی تیره بود و سیاه .
یکی کودکی خرد چون بیهشان
ز کار گذشته چه دارد نشان .
یکی دختری داشت خاقان چو ماه
کجا ماه دارد دو زلف سیاه .
چو آمد بنزدیک ایران سپاه
یکی نامداری بشد نزد شاه .
بدان راهداران جوینده کام
یکی مهتری بد دیانوش نام .
یکی گردنده کوهی برشد از دریا سوی گردون
که جز کافور و مروارید و گوهر نیست در کانش
یکی وزیری از ترکستان آمده بود او وردان خداست . (تاریخ بخارا نرشخی ). چون قتیبه بیکند بگشاد در بتخانه یکی بتی سیمین یافت به وزن چهار هزار درم . (تاریخ بخارا نرشخی ). و مرحوم بهاردر سبک شناسی از احسن التقاسیم مقدسی نقل کند که : در زبان بخارائیان تکراری است گویند: «اعطیت یکی درمی » و «رأیت یکی مردی » و دیگران گویند: «اعطیت درمی » و قس علیه . (سبک شناسی ج 1 ص 245) . به قول مقدسی ... در زبان مردم بخارا تکراری بوده است که با وجود یاء وحدت به آخر اسامی لفظ «یکی » نیز قبل از آن می آورده اند و می گفتند: «یکی درمی » و «یکی مردی » و این معنی صحیح است ... اما این قاعده مختص زبان مردم بخارا نبوده است چه در تاریخ سیستان و در شاهنامه ٔ فردوسی نیز این قاعده را سراغ داریم . (سبک شناسی ج 2 ص 320). ایضاً مرحوم بهار در سبک شناسی (ج 1 صص 415 - 417) ذیل یاء وحدت و قید وحدت آرد: چنانکه درضمن نقل قول مقدسی گفتیم فصحای زبان دری بجای یای تنکیر بر اسم یا صفت لفظ «یکی » را بر اسم علاوه می کردند و گاه یاء تنکیر و هم «یکی » را با هم می آوردند مثال از تاریخ سیستان : «از بزرگی و فخر اوی یکی آن بود که به روزگار ضحاک که هنوز 140 سال بیش نبود یکی اژدها را که چند کوهی بود تنها بکشت به فرمان ضحاک .» (ص 5)... «اندر سیستان عجایبها بودست ... یکی آن است که یکی چشمه از فراه از کوهی همی برآمد و به هوا اندر دوازده فرسنگ همی بشد و آنجا به یکی شارستان همی بیرون شد» (ص 14)... «هم بفراه ... یکی سوراخ است چنانکه تیر آنجا بر نرسد و از زبرسون کس آنجا نتواند آمد و از آن سوراخ از هزار سال باز یکی مار بیرون آید» (ص 14). || استعمال یک بدون یاء نکره یا استعمال یک بدون یاء یا با استعمال یاء بعد از اسم چنانکه بگویی : یک مار بیرون آمد. یا یک کوهی بود، از فصاحت بدور و در نظم و نثر قدیم نیست . در شواهد ذیل معدود یکی پس از آن آمده است :
چون تو یکی سفله و دون و ژکور.
نشسته بر او شهریاری چو ماه
یکی بارگه ساخت روزی به دشت
ز گرد سواران هوا تیره گشت .
بجائی یکی بیشه دیدم براه
نشانم ترا در کمین با سپاه .
چرخ فلک هرگز پیدانکرد
یکی تاج بر سر بجای کلاه .
یکی نامه بود از گه باستان
فراوان بدو اندرون داستان .
یکی پهلوان بود دهقان نژاد.
یکی مردرا گفتم که حال چیست .
یکی هاتف انداخت در گوش پیر
که بی حاصلی رو سر خویش گیر.
یکی تشنه میگفت و جان میسپرد
خنک نیکبختی که در آب مرد.
|| لیکن در اشعار ذیل معدودحذف شده است :
یکی در نشابوردانی چه گفت
چو فرزندش از بینوائی نخفت .
یکی خرده بر شاه غزنین گرفت
که حسنی ندارد ایاز ای شگفت .
یکی پنجه ٔ آهنین راست کرد
که با شیر زورآوری خواست کرد.
یکی شاهدی درسمرقند داشت
که گفتی بجای ثمر قند داشت .
|| اما موارد حذف یاء بعد از اسم بیشتر است :
بدنبال چشمش یکی خال بود.
که چشم خودش هم بدنبال بود.
و این استعمال اخیر در شعر بیشتر است و در نثر کمتر و گاه اسم بعد ازاین قید حذف میشود و قید مذکور «کسی » یا شخصی معنی میدهد:
یکی گفتش ای مرد راه خدای
بدین ره که رفتی مرا ره نمای .
یکی بر سر شاخ وبن میبرید
خداوند بستان نگه کرد و دید.
و این هم استعمال متأخران است و از شعر در نثر وارد شده و در نثر قدیم نظیرش دیده نشده و قدما در این موارد «کسی » و «مردی » و مانند آن می آوردند. || نیز هرگاه مسندالیه یا مفعول دارای صفت باشد یاء نکره را بر خود اسم موصوف درآورند نه بر صفت آن ، چنانکه گویند: مردی دانا، شیری سیاه ، قبائی ارغوانی و اگر مراد تأکید باشد صفت را بر موصوف مقدم آورند. مثال از اسرارالتوحید: «او را سلام گوی و بگوی که امروز سرد روزی است (ص 286). و اگر قید وحدت بر سر آن درآید یا را بردارند و گویند: یکی مرد دانا، یکی شیر سیاه ، یکی قبای ارغوانی ، یکی سرد روز و مانند آن :
چو بشنید ازو نامور این سخن
یکی پاسخ نغز افکند بن .
|| نیز گاهی قید وحدت را برای تأکید آورند و آن را بر سر مفعول درآورند:
چرخ فلک هرگز پیدا نکرد
چون تو یکی سفله و دون و ژکور.
و در نثر هم گاهی نظیر آن آمده است .
|| یاء تنکیر در اسامی نیز گاهی حذف میشود و این مربوط به رسم الخط است . مثال از بلعمی : «ایدون گویند لیکن جهان تا بود آتش پرستی بود و همه ملوکان جهان آتش پرستیدندی تا بوقت که از یزدگرد شهریار ملک بشد و به مسلمانان افتاد.» که یاء وقتی را از خط حذف کرده است و گمان من آن است که این حذف یا مربوط به رسم الخط قدیم باشد چه صوت این یا با کسره یکی است و صدای یائی ندارد بنابراین آن رادر خطوط قدیم حذف کرده بجای آن کسره ای میگذاشته اند و این رسم الخط تا قرن نهم و دهم هجری هم در کتب خطی دیده میشود. - انتهی . و در این شعر فردوسی نیز یاء حذف شده است .
بیابان که اندر خور رزم بود
بدان جایگه مرز خوارزم بود.
یعنی بیابانی . || و یاء نکره گاه به معنی (آن ) آید مانند: چیزی که از خدا پنهان نیست از شما چه پنهان . یا چیزی که عوض دارد گله ندارد. چیزی که نپرسند تو از پیش مگوی . چیزی چه طلب کنی که گم کرده نه ای . چیزی بگو که بگنجد. این یاء چون غالباً پیش از «که » موصول آید آن را یاء موصول نیز نامند همچنین بدین یاء اسامی : یاء اشارت . یاء ایمائی . یاء تعریف . یاء وصفی ، توصیفی نیز داده اند:
دلی کو پر از داغ هجران بود
در او وصل معشوق درمان بود.
درختی که تلخش بود گوهرا
اگر چرب و شیرین دهی مرورا
همان میوه ٔ تلخت آرد پدید
از او چرب و شیرین نخواهی مزید.
بدو گفت رو با سپهبد بگوی
که امشب ز جایی که هستی مپوی .
مابه جانب عراق مشغول گردیم ووی به غزنین تا سنت پیغمبر ما... بجای آورده باشیم و طریقی که پدران مابر آن رفته اند نگاه داشته آید. (تاریخ بیهقی ). گفت چه گویید اندر مردی که نامه ٔ مزور از من به عبداﷲ الخزاعی برده است . (تاریخ بیهقی ). امیر در خلوتی که کرده بود در راه چیزی بیرون داد در این باب . (تاریخ بیهقی ). سبوس جو در دیگ کنند و نیک بجوشانند کسی را که پیهاء پای سست شود و برنتواند خاست . (نوروزنامه ). عادت ملوک عجم چنان بود که از سر گناهان درگذشتندی الا از سه گناه یکی آنکه راز ایشان آشکارا کردی ... و دیگر کسی که فرمان را در وقت پیش نرفتی . (نوروزنامه ). رندی که بخورد و بدهد به از عابدی که روزه بدارد و بنهد. (گلستان ).
مردی که هیچ جامه ندارد به اتفاق
بهتر ز جامه ای که درو هیچ مرد نیست .
دلی که عاشق و صابر بود مگر سنگ است .
روزی که زیر خاک تن ما نهان شود.
شبان وادی ایمن گهی رسد به مراد
که چند سال به جان خدمت شعیب کند.
حذف این یاءنیز روا باشد:
عالم که کامرانی و تن پروری کند
او خویشتن گم است که را رهبری کند.
یعنی عالمی که . || و گاه یاء به معنی «هر» باشد: شبی دو تومان اجاره ٔ این اطاق است ، یعنی هرشب . روزی دویست تن را طعام دهند، یعنی هر روز :
بروزی دو کس بایدت کشت زود
پس از مغز سرشان بباید درود.
به فرمان او بود کاری که بود
ز باژ و خراج و ز کشت و درود.
کسی کو خرد را ندارد ز پیش
دلش گردد از کرده ٔ خویش ریش .
چون یکی جغبوت پستان بند اوی
شیر دوشی زو به روزی یک سبوی .
کسی را کش تو بینی درد کولنج
بکافش پشت و زو سرگین برون لنج .
شغلی و فرمانی که باشد به نامه راست باید کرد. (تاریخ بیهقی ). ایزد مرا ازتمویهی و تلبیسی کردن مستغنی کرده است . (تاریخ بیهقی ).
پادشاهی که طرح ظلم افکند
پای دیوار ملک خویش بکند.
|| و گاه از یاء نکره معنی «هیچ » یا «احدی » مفهوم شود : مردی به عفاف او نیامد. یعنی هیچ مرد: انک لن تفلح العام و لاقابل و لاقاب و لاقباقب ... یعنی تو گاهی رهائی نیایی . (منتهی الارب ). یبس محرکةً؛ خشک اصلی که گاهی تر نگردیده باشد. (منتهی الارب ) یعنی هیچگاه ترنگردیده باشد. و نیز در این مثالها: مردی بخوبی او نیامد. زنی چون او دیده نشد. روزی بی او نبودم . شبی نیست که در خیال تو نباشم . کسی نیامده است . احدی در آنجا نیست . چیزی نخورد و... :
ستاره ندیدم ، ندیدم رهی
بدل ز استر ماندم از خویشتن .
بگفتند کای خسرو رای و داد
ندارد کسی چون تو مهتر به یاد.
برنج اندر است ای خردمند گنج
نیابد کسی گنج نابرده رنج .
کره ای را که کسی نرم نکرده ست متاز
به جوانی و به زور و هنر خویش مناز.
داده ست بدو ملک جهان خالق معبود
با خالق معبود کسی را نبود کار.
چون روزی در برآمد و از ما کسی نرفت دلش بجایها شد. (تاریخ بیهقی ). که هرکس پس شغل خویش روند که فرمان نیست از شما کسی نزدیک وی رود. (تاریخ بیهقی ). تا مقرر گردد که بی آنکه خونی ریخته آید کارها قرار گرفت . (تاریخ بیهقی ). دشمنان ایشان را ممکن نگردد که فرصتی جویند و قصدی کنند و به مرادی رسند. (تاریخ بیهقی ). ما وی را (امیرمحمد) بدیدیم و ممکن نشدتا خدمتی یا اشارتی کردن . (تاریخ بیهقی ). این پدریان نخواهند گذاشت تا خداوند را مرادی برآید و یا مالی حاصل شود. (تاریخ بیهقی ). ملوک عجم دو چیز زرین کسی را ندادندی یکی جام و دیگر رکاب . (نوروزنامه ).
تا نیاموزد نگوید صد یکی
ور بگوید حشو گوید بیشکی .
وین عمارت بسر نبرد کسی .
هرگز حسد نبردم بر منصبی و مالی
الا بر آنکه دارد با دلبری وصالی .
سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی
چه خیالها گذر کرد و گذر نکرد خوابی .
به چه دیر کردی ای صبح که جان من برآمد
بزه کردی و نکردند مؤذنان ثوابی .
چیزیم نیست ورنه خریدار هر ششم .
|| یاء نکره در چند مورد افاده ٔ گونه و نوع و صنف کند:
1 - هنگامی که «هیچ » به اول کلمه درآید : پس از رسیدن مابه نشابور رسول خلیفه در رسید با عهد و لواء... چنانکه هیچ پادشاهی را مانند آن ندادستند. (تاریخ بیهقی ). همه ٔ اصناف نعمت و سلاح به خازنان ما سپرد و هیچ چیزی نمانده از اسباب خلاف . (تاریخ بیهقی ).
2 - آنگاه که به آخر اسماء و مصادر پیوندد : ... از وی نیکویی و شادیی آید چنانکه هیچ شادی به آن نرسد. (تاریخ بیهقی ).
به دست دوستان برکشته گشتن
ز دنیا رفتنی باشد به تمکین .
3 - در آخر مصادری که به تقلید عربی از لفظ فعل آرند و گویا بجای تنوینی است که در آخر مفعول مطلق عربی آید :
بغرید غریدنی چون پلنگ
چو بیدار شد اندرآمد به جنگ .
بخندید خندیدنی شاهوار
که بشنید آوازش از چاهسار.
بلرزیدی زمین لرزیدنی سخت
که کوه اندرفتادی زو به گردن .
بفرمود تا وی را بزدند زدنی سخت . (تاریخ بیهقی ). امیر بار داد بار دادنی بشکوه . (تاریخ بیهقی ). ملوک روزگار که با یکدیگر دوستی بسر برند... آنگاه آن لطف حال را به جائی رسانند که دیدارکنند دیدار کردنی بسزا. (تاریخ بیهقی )... رعیت باید که از پادشاه بترسند ترسیدنی تمام . (تاریخ بیهقی ). و ناف او (کودک نوزاد) ببرند و ناف او به پلیته ٔ لطیف از پشم نرم تافته تافتنی میانه ببندند بستنی خوش تا درد نکند. (ذخیره ٔخوارزمشاهی ). و آن را به رباطها فروبسته فروبستنی که او را... سر سوی آن عضله گرائید گرائیدنی به وریب . (ذخیره ٔخوارزمشاهی ). برگ فنج را که به تازی بنج گویند اندر شراب پخته پختنی نیک ، بر چشم نهادن علاجی سودمند است .(ذخیره ٔخوارزمشاهی ). چون از گرمابه و آبزن فارغ شودروغن بنفشه یا روغن نیلوفر یا روغن مغز کدوء شیرین اندر همه ٔ تن مالند مالیدنی به رفق . (ذخیره ٔخوارزمشاهی ). موی فزونی را گویند که هم پهلوی مژگان بروید رستنی ناهموار نه به راستا و نسق مژه ٔ طبیعی . (ذخیره ٔخوارزمشاهی ).
قاصدان را بر عصایت دست نی
گو بخسب ای شه مبارک خفتنی .
و صاحب ذخیره گاه این یاء را به آخر اسم مصدر آورده : و سبب آن رطوبتی بسیار و تباه باشد تباهیی بی سوزانی . (ذخیره ). منوچهری این مفعول مطلق را گاه بی یاء آورده است :
فرود آور به درگاه وزیرم
فرود آوردن اعشی به باهل .
و گاه به جای (ی ) «یک » به اول آن درآورده است :
تو گفتی نای روئین هر زمانی
بگوش اندردمیدی یک دمیدن .
|| و گاه یاءنکره مقدار و همچند را رساند :
اگر گنجی کنی بر عامیان بخش
رسد مر هر گدائی را برنجی .
یعنی مقدار یک دانه برنج .
سخن را بار خاطر بود کوهی .
یعنی مقدار کوه . || و یاء در کلمه هائی که چنین و چنان با این و آن به اول آنها درآمده باشد افادة تخصیص کند و کلمه را بمنزله ٔ نکره ٔ مقصوده قرار دهد : همگان آفرین کردند که چنان حصاری بدان مقدار مردم ستده شد. (تاریخ بیهقی ). دو مهتر باز گذشته بسی رنج بر خاطرهای پاکیزه ٔ خویش نهادند تا چنان ... الفتی به پای شد. (تاریخ بیهقی ).
مپندار کو در چنان مجلسی
مدارا کند با چو تو مفلسی .
نظر آنان که نکردند براین مشتی خاک
الحق انصاف توان داد که صاحب نظرند.
و گاه یاء خود به معنی (آنچنان ) آید :
به تیر غمزه دل عاشقان شکار کند
عجبتر آنکه به تیری که از شگانه جداست .
|| یاء نکره گاه تعظیم را رساند چنانکه گویند: فلان مردی است ، آدمی است . یعنی مردی بزرگ و آدمی بزرگ :
مژده ای دل که مسیحانفسی می آید
که ز انفاس خوشش بوی کسی می آید.
یعنی کسی بزرگ . || و گاه مبالغه را باشد در نیکی یا بدی چنانکه گویند: مردی و چگونه مردی . زنی و چگونه زنی :
با سرکشی که دارد خویی چه تندخویی
الحق فتاد ما را حالی چه صعب حالی .
قامتی داری که سحری می کند
کاندر آن عاجز بماند سامری .
|| و در شعر زیر ظاهراً تعجب را می رساند :
زیرکی را گفتم این احوال بین خندید و گفت
صعب روزی ! بوالعجب کاری ! پریشان عالمی !
یعنی چه بوالعجب و چه صعب و چه پریشان . در الحاق یاء وحدت به ضمایر منفصل چون من و تو کلمه ٔ شخص یاکس حذف شود؛ چون توئی ، یعنی شخصی چون تو :
اگر کودک است او به شاهی سزاست
وفادار نی چون توئی بیوفاست .
بر من احسان تو فراوان شد
و اندک چون توئی فراوان است .
که کشد در شعر امروز کمان چو منی
منکه با قوت بهرامم و با خاطر تیر.
بیا که رونق این کارخانه کم نشود
به زهد همچو توئی یا به فسق همچو منی .
|| و یاء در شعر زیر معنی عیناً. درست . بالتمام . ثانی اثنین . هِت ّ ومِت را رساند :
به انگشت بنمود با کدخدای
که اینک یکی اردشیری به جای .
|| و گاهی بجای در (فی ) آید : هرکه را بگزد حالی هلاک شود. (تاریخ بیهق ص 30). (یعنی در حال ) حالی . که من این سخن بگفتم دامن گل بریخت و در دامنم آویخت که الکریم اذا وعد وفا. (یعنی فی الحال . در آن حال ). (گلستان سعدی ). رجوع به ی [ ای ] (پسوند) نشانه ٔ وحدت شود.
نیک شناسد آسمان آب تو ز آتش عدو
فرق کند محک دین بولهبی ز بوذری .
خاقانی .
بخوان معنی آرائی براهیمی پدید آمد
ز پشت آزر صنعت علی نجار شروانی .
خاقانی .
همتم رستمی است کز سر دست
دیو آز افکند بناوردی .
خاقانی .
عیسیی گاه دانش آموزی
یوسفی وقت مجلس افروزی .
نظامی .
چونکه بیرنگی اسیر رنگ شد
موسیی با موسیی در جنگ شد.
مولوی .
سوختم در چاه صبر از بهر آن خوب چگل
شاه ترکان فارغ است از حال ما کو رستمی .
حافظ.
|| گاه که اسم خاص را بمنزله ٔ کلمه ٔ مبهم چون فلان و بهمان آرند نیز الحاق یاء نکره به آخر آن روا باشد چنانکه در تداول عامه گویند: زیدی از عمروی طلب دارد. و قدماگاه اسم خاص را بمنزله ٔ عام قرار میدادند، چنانکه جیحون و دجله را به معنی مطلق رود می آوردند و سعدی به همین جهت یاء نکره را به آخر دجله آورده است و گوید :
شنیدم که یک بار در دجله ای
سخن گفت با عابدی کله ای .
سعدی .
|| در مواردی که (همه ) یا (هر) به اول کلمه درآید یاء آخر آن نکره باشد چه این الفاظ که از ادات عموم اند با وحدت منافی باشند : و به هر پانزده روزی اندروی روز بازار باشد. (حدودالعالم ).
پراکنده در دست هر موبدی
ازو بهره ای برده هربخردی .
فردوسی .
روان نامشان در همه دفتری
شده هر یکی شاه بر کشوری .
فردوسی .
بپرسیدم از هر کسی بیشمار
بترسیدم از گردش روزگار.
فردوسی .
و تدبیر هر کاری اینک به واجبی فرموده می آید. (تاریخ بیهقی ). و آن طایفه از حسد وی (بونصر) هر کسی سخنی کرد به حضرت خلافت . (تاریخ بیهقی ). هر یکی چون وزیری ایستاده و وی نیز سخن میشنود. (تاریخ بیهقی ). میخواستم ... هر یکی از ایشان را بمقدار و مرتبت بداشتن و به امیدی که داشت اندررسانیدن . (تاریخ بیهقی ). نامه نبشته گشت که این ... فرمانها خواسته آمد در هر بابی . (تاریخ بیهقی ). ری از آن به ما داد تا چون او را قضای مرگ فرارسد هر کسی بر آنچه داریم اقتصار کنیم . (تاریخ بیهقی ).
گلّه ٔ دزدان از دور بدیدند چو آن
هر یکی ز ایشان گفتی که یکی قسوره شد.
لبیبی .
حاسد او گفت کآید هر فرازی را نشیب
ناصح او گفت آید هر نشیبی را فراز.
سوزنی .
فرق نتوان کرد نور هر یکی
تا نیاموزد نگوید بیشکی .
مولوی .
مشتاق توام با همه جوری و جفائی
محبوب منی با همه جرمی و خطائی .
سعدی .
همه تخت و ملکی پذیرد زوال
نماند بجز ملک ایزد تعال .
سعدی .
با طبع ملولت چکند دل که نسازد
شرطه همه وقتی نبود لایق کشتی .
سعدی .
|| هنگامی که یاء به آخر کلمه ٔ جمع ملحق شود نیز نکره است ودر آن معنی وحدت نباشد چه جمع با وحدت در یکجا فراهم نیاید چنانکه گوئیم : مردانی را دیدم :
کسانی که جویای راه حق اند
خریدار بازار بیرونق اند.
سعدی .
|| همچنین وقتی که کلمه ٔ «یک » به اول اسم درآید یاء آخر آن نکره باشد : یک چیزی بر دل ما ضجرت کرده است .(تاریخ بیهقی ).
یک زنی با طفل آورد آن جهود
پیش آن بت و آتش اندر شعله بود.
مولوی .
در بیابان این شنو یک قصه ای
تا بری از سرّ گفتم حصه ای .
مولوی .
|| گاه یاء نکره به آخر (یک ) و معدود آن هر دو ملحق شود چون :
زمین را بلندی نبد جایگاه
یکی مرکزی تیره بود و سیاه .
فردوسی .
یکی کودکی خرد چون بیهشان
ز کار گذشته چه دارد نشان .
فردوسی .
یکی دختری داشت خاقان چو ماه
کجا ماه دارد دو زلف سیاه .
فردوسی .
چو آمد بنزدیک ایران سپاه
یکی نامداری بشد نزد شاه .
فردوسی .
بدان راهداران جوینده کام
یکی مهتری بد دیانوش نام .
عنصری .
یکی گردنده کوهی برشد از دریا سوی گردون
که جز کافور و مروارید و گوهر نیست در کانش
ناصرخسرو.
یکی وزیری از ترکستان آمده بود او وردان خداست . (تاریخ بخارا نرشخی ). چون قتیبه بیکند بگشاد در بتخانه یکی بتی سیمین یافت به وزن چهار هزار درم . (تاریخ بخارا نرشخی ). و مرحوم بهاردر سبک شناسی از احسن التقاسیم مقدسی نقل کند که : در زبان بخارائیان تکراری است گویند: «اعطیت یکی درمی » و «رأیت یکی مردی » و دیگران گویند: «اعطیت درمی » و قس علیه . (سبک شناسی ج 1 ص 245) . به قول مقدسی ... در زبان مردم بخارا تکراری بوده است که با وجود یاء وحدت به آخر اسامی لفظ «یکی » نیز قبل از آن می آورده اند و می گفتند: «یکی درمی » و «یکی مردی » و این معنی صحیح است ... اما این قاعده مختص زبان مردم بخارا نبوده است چه در تاریخ سیستان و در شاهنامه ٔ فردوسی نیز این قاعده را سراغ داریم . (سبک شناسی ج 2 ص 320). ایضاً مرحوم بهار در سبک شناسی (ج 1 صص 415 - 417) ذیل یاء وحدت و قید وحدت آرد: چنانکه درضمن نقل قول مقدسی گفتیم فصحای زبان دری بجای یای تنکیر بر اسم یا صفت لفظ «یکی » را بر اسم علاوه می کردند و گاه یاء تنکیر و هم «یکی » را با هم می آوردند مثال از تاریخ سیستان : «از بزرگی و فخر اوی یکی آن بود که به روزگار ضحاک که هنوز 140 سال بیش نبود یکی اژدها را که چند کوهی بود تنها بکشت به فرمان ضحاک .» (ص 5)... «اندر سیستان عجایبها بودست ... یکی آن است که یکی چشمه از فراه از کوهی همی برآمد و به هوا اندر دوازده فرسنگ همی بشد و آنجا به یکی شارستان همی بیرون شد» (ص 14)... «هم بفراه ... یکی سوراخ است چنانکه تیر آنجا بر نرسد و از زبرسون کس آنجا نتواند آمد و از آن سوراخ از هزار سال باز یکی مار بیرون آید» (ص 14). || استعمال یک بدون یاء نکره یا استعمال یک بدون یاء یا با استعمال یاء بعد از اسم چنانکه بگویی : یک مار بیرون آمد. یا یک کوهی بود، از فصاحت بدور و در نظم و نثر قدیم نیست . در شواهد ذیل معدود یکی پس از آن آمده است :
چون تو یکی سفله و دون و ژکور.
رودکی .
نشسته بر او شهریاری چو ماه
یکی بارگه ساخت روزی به دشت
ز گرد سواران هوا تیره گشت .
فردوسی .
بجائی یکی بیشه دیدم براه
نشانم ترا در کمین با سپاه .
فردوسی .
چرخ فلک هرگز پیدانکرد
یکی تاج بر سر بجای کلاه .
فردوسی .
یکی نامه بود از گه باستان
فراوان بدو اندرون داستان .
فردوسی .
یکی پهلوان بود دهقان نژاد.
فردوسی .
یکی مردرا گفتم که حال چیست .
(تاریخ بیهقی ).
یکی هاتف انداخت در گوش پیر
که بی حاصلی رو سر خویش گیر.
سعدی .
یکی تشنه میگفت و جان میسپرد
خنک نیکبختی که در آب مرد.
سعدی .
|| لیکن در اشعار ذیل معدودحذف شده است :
یکی در نشابوردانی چه گفت
چو فرزندش از بینوائی نخفت .
سعدی .
یکی خرده بر شاه غزنین گرفت
که حسنی ندارد ایاز ای شگفت .
یکی پنجه ٔ آهنین راست کرد
که با شیر زورآوری خواست کرد.
سعدی .
یکی شاهدی درسمرقند داشت
که گفتی بجای ثمر قند داشت .
سعدی .
|| اما موارد حذف یاء بعد از اسم بیشتر است :
بدنبال چشمش یکی خال بود.
که چشم خودش هم بدنبال بود.
فردوسی .
و این استعمال اخیر در شعر بیشتر است و در نثر کمتر و گاه اسم بعد ازاین قید حذف میشود و قید مذکور «کسی » یا شخصی معنی میدهد:
یکی گفتش ای مرد راه خدای
بدین ره که رفتی مرا ره نمای .
سعدی .
یکی بر سر شاخ وبن میبرید
خداوند بستان نگه کرد و دید.
سعدی .
و این هم استعمال متأخران است و از شعر در نثر وارد شده و در نثر قدیم نظیرش دیده نشده و قدما در این موارد «کسی » و «مردی » و مانند آن می آوردند. || نیز هرگاه مسندالیه یا مفعول دارای صفت باشد یاء نکره را بر خود اسم موصوف درآورند نه بر صفت آن ، چنانکه گویند: مردی دانا، شیری سیاه ، قبائی ارغوانی و اگر مراد تأکید باشد صفت را بر موصوف مقدم آورند. مثال از اسرارالتوحید: «او را سلام گوی و بگوی که امروز سرد روزی است (ص 286). و اگر قید وحدت بر سر آن درآید یا را بردارند و گویند: یکی مرد دانا، یکی شیر سیاه ، یکی قبای ارغوانی ، یکی سرد روز و مانند آن :
چو بشنید ازو نامور این سخن
یکی پاسخ نغز افکند بن .
فردوسی .
|| نیز گاهی قید وحدت را برای تأکید آورند و آن را بر سر مفعول درآورند:
چرخ فلک هرگز پیدا نکرد
چون تو یکی سفله و دون و ژکور.
رودکی .
و در نثر هم گاهی نظیر آن آمده است .
|| یاء تنکیر در اسامی نیز گاهی حذف میشود و این مربوط به رسم الخط است . مثال از بلعمی : «ایدون گویند لیکن جهان تا بود آتش پرستی بود و همه ملوکان جهان آتش پرستیدندی تا بوقت که از یزدگرد شهریار ملک بشد و به مسلمانان افتاد.» که یاء وقتی را از خط حذف کرده است و گمان من آن است که این حذف یا مربوط به رسم الخط قدیم باشد چه صوت این یا با کسره یکی است و صدای یائی ندارد بنابراین آن رادر خطوط قدیم حذف کرده بجای آن کسره ای میگذاشته اند و این رسم الخط تا قرن نهم و دهم هجری هم در کتب خطی دیده میشود. - انتهی . و در این شعر فردوسی نیز یاء حذف شده است .
بیابان که اندر خور رزم بود
بدان جایگه مرز خوارزم بود.
یعنی بیابانی . || و یاء نکره گاه به معنی (آن ) آید مانند: چیزی که از خدا پنهان نیست از شما چه پنهان . یا چیزی که عوض دارد گله ندارد. چیزی که نپرسند تو از پیش مگوی . چیزی چه طلب کنی که گم کرده نه ای . چیزی بگو که بگنجد. این یاء چون غالباً پیش از «که » موصول آید آن را یاء موصول نیز نامند همچنین بدین یاء اسامی : یاء اشارت . یاء ایمائی . یاء تعریف . یاء وصفی ، توصیفی نیز داده اند:
دلی کو پر از داغ هجران بود
در او وصل معشوق درمان بود.
ابوشکور.
درختی که تلخش بود گوهرا
اگر چرب و شیرین دهی مرورا
همان میوه ٔ تلخت آرد پدید
از او چرب و شیرین نخواهی مزید.
ابوشکور بلخی .
بدو گفت رو با سپهبد بگوی
که امشب ز جایی که هستی مپوی .
فردوسی .
مابه جانب عراق مشغول گردیم ووی به غزنین تا سنت پیغمبر ما... بجای آورده باشیم و طریقی که پدران مابر آن رفته اند نگاه داشته آید. (تاریخ بیهقی ). گفت چه گویید اندر مردی که نامه ٔ مزور از من به عبداﷲ الخزاعی برده است . (تاریخ بیهقی ). امیر در خلوتی که کرده بود در راه چیزی بیرون داد در این باب . (تاریخ بیهقی ). سبوس جو در دیگ کنند و نیک بجوشانند کسی را که پیهاء پای سست شود و برنتواند خاست . (نوروزنامه ). عادت ملوک عجم چنان بود که از سر گناهان درگذشتندی الا از سه گناه یکی آنکه راز ایشان آشکارا کردی ... و دیگر کسی که فرمان را در وقت پیش نرفتی . (نوروزنامه ). رندی که بخورد و بدهد به از عابدی که روزه بدارد و بنهد. (گلستان ).
مردی که هیچ جامه ندارد به اتفاق
بهتر ز جامه ای که درو هیچ مرد نیست .
سعدی .
دلی که عاشق و صابر بود مگر سنگ است .
سعدی .
روزی که زیر خاک تن ما نهان شود.
سعدی .
شبان وادی ایمن گهی رسد به مراد
که چند سال به جان خدمت شعیب کند.
حافظ.
حذف این یاءنیز روا باشد:
عالم که کامرانی و تن پروری کند
او خویشتن گم است که را رهبری کند.
سعدی .
یعنی عالمی که . || و گاه یاء به معنی «هر» باشد: شبی دو تومان اجاره ٔ این اطاق است ، یعنی هرشب . روزی دویست تن را طعام دهند، یعنی هر روز :
بروزی دو کس بایدت کشت زود
پس از مغز سرشان بباید درود.
فردوسی .
به فرمان او بود کاری که بود
ز باژ و خراج و ز کشت و درود.
فردوسی .
کسی کو خرد را ندارد ز پیش
دلش گردد از کرده ٔ خویش ریش .
فردوسی .
چون یکی جغبوت پستان بند اوی
شیر دوشی زو به روزی یک سبوی .
طیان .
کسی را کش تو بینی درد کولنج
بکافش پشت و زو سرگین برون لنج .
طیان (از فرهنگ اسدی نخجوانی ).
شغلی و فرمانی که باشد به نامه راست باید کرد. (تاریخ بیهقی ). ایزد مرا ازتمویهی و تلبیسی کردن مستغنی کرده است . (تاریخ بیهقی ).
پادشاهی که طرح ظلم افکند
پای دیوار ملک خویش بکند.
سعدی .
|| و گاه از یاء نکره معنی «هیچ » یا «احدی » مفهوم شود : مردی به عفاف او نیامد. یعنی هیچ مرد: انک لن تفلح العام و لاقابل و لاقاب و لاقباقب ... یعنی تو گاهی رهائی نیایی . (منتهی الارب ). یبس محرکةً؛ خشک اصلی که گاهی تر نگردیده باشد. (منتهی الارب ) یعنی هیچگاه ترنگردیده باشد. و نیز در این مثالها: مردی بخوبی او نیامد. زنی چون او دیده نشد. روزی بی او نبودم . شبی نیست که در خیال تو نباشم . کسی نیامده است . احدی در آنجا نیست . چیزی نخورد و... :
ستاره ندیدم ، ندیدم رهی
بدل ز استر ماندم از خویشتن .
ابوشکور.
بگفتند کای خسرو رای و داد
ندارد کسی چون تو مهتر به یاد.
فردوسی .
برنج اندر است ای خردمند گنج
نیابد کسی گنج نابرده رنج .
فردوسی .
کره ای را که کسی نرم نکرده ست متاز
به جوانی و به زور و هنر خویش مناز.
لبیبی (از فرهنگ اسدی نخجوانی ).
داده ست بدو ملک جهان خالق معبود
با خالق معبود کسی را نبود کار.
منوچهری .
چون روزی در برآمد و از ما کسی نرفت دلش بجایها شد. (تاریخ بیهقی ). که هرکس پس شغل خویش روند که فرمان نیست از شما کسی نزدیک وی رود. (تاریخ بیهقی ). تا مقرر گردد که بی آنکه خونی ریخته آید کارها قرار گرفت . (تاریخ بیهقی ). دشمنان ایشان را ممکن نگردد که فرصتی جویند و قصدی کنند و به مرادی رسند. (تاریخ بیهقی ). ما وی را (امیرمحمد) بدیدیم و ممکن نشدتا خدمتی یا اشارتی کردن . (تاریخ بیهقی ). این پدریان نخواهند گذاشت تا خداوند را مرادی برآید و یا مالی حاصل شود. (تاریخ بیهقی ). ملوک عجم دو چیز زرین کسی را ندادندی یکی جام و دیگر رکاب . (نوروزنامه ).
تا نیاموزد نگوید صد یکی
ور بگوید حشو گوید بیشکی .
مولوی .
وین عمارت بسر نبرد کسی .
سعدی .
هرگز حسد نبردم بر منصبی و مالی
الا بر آنکه دارد با دلبری وصالی .
سعدی .
سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی
چه خیالها گذر کرد و گذر نکرد خوابی .
سعدی .
به چه دیر کردی ای صبح که جان من برآمد
بزه کردی و نکردند مؤذنان ثوابی .
سعدی .
چیزیم نیست ورنه خریدار هر ششم .
حافظ.
|| یاء نکره در چند مورد افاده ٔ گونه و نوع و صنف کند:
1 - هنگامی که «هیچ » به اول کلمه درآید : پس از رسیدن مابه نشابور رسول خلیفه در رسید با عهد و لواء... چنانکه هیچ پادشاهی را مانند آن ندادستند. (تاریخ بیهقی ). همه ٔ اصناف نعمت و سلاح به خازنان ما سپرد و هیچ چیزی نمانده از اسباب خلاف . (تاریخ بیهقی ).
2 - آنگاه که به آخر اسماء و مصادر پیوندد : ... از وی نیکویی و شادیی آید چنانکه هیچ شادی به آن نرسد. (تاریخ بیهقی ).
به دست دوستان برکشته گشتن
ز دنیا رفتنی باشد به تمکین .
سعدی .
3 - در آخر مصادری که به تقلید عربی از لفظ فعل آرند و گویا بجای تنوینی است که در آخر مفعول مطلق عربی آید :
بغرید غریدنی چون پلنگ
چو بیدار شد اندرآمد به جنگ .
فردوسی .
بخندید خندیدنی شاهوار
که بشنید آوازش از چاهسار.
فردوسی .
بلرزیدی زمین لرزیدنی سخت
که کوه اندرفتادی زو به گردن .
منوچهری .
بفرمود تا وی را بزدند زدنی سخت . (تاریخ بیهقی ). امیر بار داد بار دادنی بشکوه . (تاریخ بیهقی ). ملوک روزگار که با یکدیگر دوستی بسر برند... آنگاه آن لطف حال را به جائی رسانند که دیدارکنند دیدار کردنی بسزا. (تاریخ بیهقی )... رعیت باید که از پادشاه بترسند ترسیدنی تمام . (تاریخ بیهقی ). و ناف او (کودک نوزاد) ببرند و ناف او به پلیته ٔ لطیف از پشم نرم تافته تافتنی میانه ببندند بستنی خوش تا درد نکند. (ذخیره ٔخوارزمشاهی ). و آن را به رباطها فروبسته فروبستنی که او را... سر سوی آن عضله گرائید گرائیدنی به وریب . (ذخیره ٔخوارزمشاهی ). برگ فنج را که به تازی بنج گویند اندر شراب پخته پختنی نیک ، بر چشم نهادن علاجی سودمند است .(ذخیره ٔخوارزمشاهی ). چون از گرمابه و آبزن فارغ شودروغن بنفشه یا روغن نیلوفر یا روغن مغز کدوء شیرین اندر همه ٔ تن مالند مالیدنی به رفق . (ذخیره ٔخوارزمشاهی ). موی فزونی را گویند که هم پهلوی مژگان بروید رستنی ناهموار نه به راستا و نسق مژه ٔ طبیعی . (ذخیره ٔخوارزمشاهی ).
قاصدان را بر عصایت دست نی
گو بخسب ای شه مبارک خفتنی .
مولوی .
و صاحب ذخیره گاه این یاء را به آخر اسم مصدر آورده : و سبب آن رطوبتی بسیار و تباه باشد تباهیی بی سوزانی . (ذخیره ). منوچهری این مفعول مطلق را گاه بی یاء آورده است :
فرود آور به درگاه وزیرم
فرود آوردن اعشی به باهل .
و گاه به جای (ی ) «یک » به اول آن درآورده است :
تو گفتی نای روئین هر زمانی
بگوش اندردمیدی یک دمیدن .
|| و گاه یاءنکره مقدار و همچند را رساند :
اگر گنجی کنی بر عامیان بخش
رسد مر هر گدائی را برنجی .
سعدی (ازنهج الادب ص 914).
یعنی مقدار یک دانه برنج .
سخن را بار خاطر بود کوهی .
ظهوری .
یعنی مقدار کوه . || و یاء در کلمه هائی که چنین و چنان با این و آن به اول آنها درآمده باشد افادة تخصیص کند و کلمه را بمنزله ٔ نکره ٔ مقصوده قرار دهد : همگان آفرین کردند که چنان حصاری بدان مقدار مردم ستده شد. (تاریخ بیهقی ). دو مهتر باز گذشته بسی رنج بر خاطرهای پاکیزه ٔ خویش نهادند تا چنان ... الفتی به پای شد. (تاریخ بیهقی ).
مپندار کو در چنان مجلسی
مدارا کند با چو تو مفلسی .
سعدی .
نظر آنان که نکردند براین مشتی خاک
الحق انصاف توان داد که صاحب نظرند.
سعدی .
و گاه یاء خود به معنی (آنچنان ) آید :
به تیر غمزه دل عاشقان شکار کند
عجبتر آنکه به تیری که از شگانه جداست .
ابوعبداﷲ ادیب .
|| یاء نکره گاه تعظیم را رساند چنانکه گویند: فلان مردی است ، آدمی است . یعنی مردی بزرگ و آدمی بزرگ :
مژده ای دل که مسیحانفسی می آید
که ز انفاس خوشش بوی کسی می آید.
حافظ.
یعنی کسی بزرگ . || و گاه مبالغه را باشد در نیکی یا بدی چنانکه گویند: مردی و چگونه مردی . زنی و چگونه زنی :
با سرکشی که دارد خویی چه تندخویی
الحق فتاد ما را حالی چه صعب حالی .
خاقانی .
قامتی داری که سحری می کند
کاندر آن عاجز بماند سامری .
سعدی .
|| و در شعر زیر ظاهراً تعجب را می رساند :
زیرکی را گفتم این احوال بین خندید و گفت
صعب روزی ! بوالعجب کاری ! پریشان عالمی !
حافظ.
یعنی چه بوالعجب و چه صعب و چه پریشان . در الحاق یاء وحدت به ضمایر منفصل چون من و تو کلمه ٔ شخص یاکس حذف شود؛ چون توئی ، یعنی شخصی چون تو :
اگر کودک است او به شاهی سزاست
وفادار نی چون توئی بیوفاست .
فردوسی .
بر من احسان تو فراوان شد
و اندک چون توئی فراوان است .
مسعودسعد.
که کشد در شعر امروز کمان چو منی
منکه با قوت بهرامم و با خاطر تیر.
سوزنی .
بیا که رونق این کارخانه کم نشود
به زهد همچو توئی یا به فسق همچو منی .
حافظ.
|| و یاء در شعر زیر معنی عیناً. درست . بالتمام . ثانی اثنین . هِت ّ ومِت را رساند :
به انگشت بنمود با کدخدای
که اینک یکی اردشیری به جای .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 8 ص 1970).
|| و گاهی بجای در (فی ) آید : هرکه را بگزد حالی هلاک شود. (تاریخ بیهق ص 30). (یعنی در حال ) حالی . که من این سخن بگفتم دامن گل بریخت و در دامنم آویخت که الکریم اذا وعد وفا. (یعنی فی الحال . در آن حال ). (گلستان سعدی ). رجوع به ی [ ای ] (پسوند) نشانه ٔ وحدت شود.
