مریوان
لغت‌نامه دهخدا
مریوان . [ م َ ری ] (اِخ ) اصل آن ظاهراً «ماربن » است چه بدانجا مار فراوان است . (یادداشت مرحوم دهخدا). یکی از بخشهای شهرستان سنندج و مشخصات آن بشرح زیر است : از شمال و غرب به کشور عراق ، از جنوب بخش رزآب (اورامان )، از غرب به بخش مرکزی سنندج ، از شمال و شرق به دهستان خور خوره از بخش بانه ٔ شهرستان سقز. هوای بخش نسبت به پستی و بلندی متغیر است بدین ترتیب که هوای نقاط مرتفع کوهستانی سردسیر سالم و قسمت کنار دریاچه زریوار سردو معتدل مرطوب و کنار رودخانه ها سرد و معتدل است .
ارتفاعات : کوههای بخش مریوان از شعب و یال های کوه مرتفع چهل چشمه گلباغی است و بشرح زیر در این بخش مشاهده می شود: کوه هزار مِرگه بلندترین کوه بخش مریوان در شمال خاور بخش واقع و ارتفاع آن از سطح دریا 2707 متر است . از این کوه که یکی از شعب کوه چهل چشمه است سه شعبه اصلی و یال های متعددی بشرح زیر منشعب می گردد: 1- به طرف باختر، این شعبه معروف به سلسله پشت شهیدان است . بخش مریوان در جنوب و دره ٔ شیلر کشور عراق در شمال آن واقع و خط الرأس آن مرز ایران و عراق محسوب میگردد، قلل این سلسله به نام شاخ برانه ، برده شره ، هزار ماله ، مارو، نامیده میشود. بلندترین قله ٔ آن برده شره است . با ارتفاع 2491 متر. 2- شعبه ٔ شمال غربی : این رشته تقریباً موازی با شعبه ٔ اول در شمال دره شیلر کشیده شده و خط الرأس آن نیز مرز ایران و عراق محسوب می شود. بخش بانه در دره و دامنه های شمالی آن واقع و شرح آن در بخش بانه داده شده است .3- شعبه ٔ جنوب شرقی : این رشته همه جابین بخش مریوان و بخش دیواندره واقع شده قسمتی از قراء دهستان سرشیو این بخش در دره های جنوبی این سلسله قرار گرفته اند.4- از دو شعبه ٔ اول و سوم مشروحه ٔ بالا یال های متعددو شعب کوچکی به طرف جنوب و باختر منشعب تا بخش رزاب ادامه داشته بالاخره به رودخانه سیروان منتهی می گردند. قلل مرتفع کوههای مذکور در این بخش عبارتند از: قله ٔ سلطان احمد در شمال غربی آبادی قطوند به ارتفاع 2652 متر. قله در شمال گردنه ٔ گاران 2463 متر قله کوه پیرالیاس جنوب گردنه گاران 2597 متر. دامنه و سینه ٔ کوههای بخش مریوان خاکی و پوشیده از جنگل تنک . شیب دره ها نسبةً تند، راههای آن محدود در قسمت های علیا صعب العبور است . جلگه و دشت : 1- در غرب بخش طرفین رودخانه قزلجه بعرض 2 الی 3 کیلومتر. 2- اطراف دریاچه زریوار بعرض یک کیلومتر. 3- جنوب و غرب دژ شاهپور بعرض 2 و طول 8 کیلومتر. 4- جنوب غربی دریاچه بین آبادی در زیان - نی - دژ شاهپور بعرض 2 الی 3 و طول 8 کیلومتر دشت حاصل خیز مسطحی وجود دارد در صورتی که به این دشتها توجه شود محصول عمده ای برداشته خواهد شد. آبادیهائی که از این دشتها استفاده ٔ زراعی مینمایند عموماً در دامنه ٔ ارتفاعات مجاور واقع شده است و دریاچه ٔ زریوار در مرکز آن قرار گرفته است . رودخانه های مهم آن بخش به شرح زیر است :
1-رودخانه ٔ گردلان ، این رودخانه از رودهای غربی کوه هزار مرگه و دره های جنوبی دره ترکان و برده شره سرچشمه گرفته از کنار آبادیهای گویله ، چناره ، ویله ، ننه ، گذشته و وارد بخش رزآب میگردد. رودهای کوچک دره قامشلی ،زویران ، باغان ، عصرآباد، نشکاش ، دری به آن ملحق میشوند. 2- رودخانه ٔ چاولکان ، ده بنیاد، گلچیدر که از ارتفاعات سنگ سفید، قرازه ، درویش اولیا سرچشمه گرفته از حدود پاسگاه نظامی قطوند بهم ملحق شده در شمال آبادی پلیان دره با رودخانه ٔ دروزان یکی شده بطرف بخش رزآب میرود. 3- رودخانه ٔ قزلجه ؛ این رودخانه از دره های جنوبی کوه هزارماله و ده های شرقی آبادیهای شیخان ، انجیران ، گاگل ، سرچشمه گرفته در 4 کیلومتری شمال غربی باشه از کشور ایران خارج شده وارد عراق می شود و بقیه ٔ رودخانه های کوهستانی بخش به این سه رودخانه متصل میشود.
دریاچه : دریاچه ٔ کوچک زریوار در 3کیلومتری غرب دژ شاهپور واقع شده طول آن در حدود 8 و عرض آن 3 کیلومتر میباشد. رودخانه ای وارد آن نمی شود و در کف آن چشمه هائی وجود دارد که در حال جوشش است . بهار آب آن زیاد و بطرف جنوب شرقی جاری می شود. در سالهای خیلی سرد آب دریاچه یخ می بندد در این موقع محل چشمه های بزرگ در وسط دریاچه مشاهده میشود زیرا در آن نقاط یخ بسته نمیشود. آب دریاچه شیرین ، حداکثر عمق در حدود 20 متر است و تابستان از آب آن کاسته شده طول آن به 5 و عرض آن به 1 الی 2 کیلومتر میرسد.
راه : در سالهای قبل از سنندج به دژشاهپور مرکز بخش مریوان راه شوسه احداث شده و از مرکز بخش به آبادی باشه کنار مرز ایران و عراق و از طریق بهرام آباد به رز آب مرکز بخش آویهنگ نیز راه شوسه ای احداث گردیده است .
سازمان : بخش مریوان از نظر اداره ٔ کل آمار از یک دهستان و از نظر تقسیمات فرمانداری از چهار دهستان به نام مرکزی ، بالک ، ویسه . سرشیو تشکیل شده است . بنا بر آمار بخش مریوان از 122 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده و جمعیت آن 18 هزارنفر است . مرکز بخش قصبه ٔ دژشاهپور، واقع در130 کیلومتری سنندج است . زبان مادری ساکنین بخش کردی است . محصول عمده ٔ بخش به ترتیب اهمیت عبارت است از توتون ، گندم ، جو، لبنیات ، مختصر حبوبات ، از جنگلهای بخش مازو و سیچکه و گزنگبین به دست می آید. برخی از ساکنین نزدیک به راه شوسه زغال چوب تهیه می کنند و به سنندج حمل می نمایند. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 5).
ارتفاعات : کوههای بخش مریوان از شعب و یال های کوه مرتفع چهل چشمه گلباغی است و بشرح زیر در این بخش مشاهده می شود: کوه هزار مِرگه بلندترین کوه بخش مریوان در شمال خاور بخش واقع و ارتفاع آن از سطح دریا 2707 متر است . از این کوه که یکی از شعب کوه چهل چشمه است سه شعبه اصلی و یال های متعددی بشرح زیر منشعب می گردد: 1- به طرف باختر، این شعبه معروف به سلسله پشت شهیدان است . بخش مریوان در جنوب و دره ٔ شیلر کشور عراق در شمال آن واقع و خط الرأس آن مرز ایران و عراق محسوب میگردد، قلل این سلسله به نام شاخ برانه ، برده شره ، هزار ماله ، مارو، نامیده میشود. بلندترین قله ٔ آن برده شره است . با ارتفاع 2491 متر. 2- شعبه ٔ شمال غربی : این رشته تقریباً موازی با شعبه ٔ اول در شمال دره شیلر کشیده شده و خط الرأس آن نیز مرز ایران و عراق محسوب می شود. بخش بانه در دره و دامنه های شمالی آن واقع و شرح آن در بخش بانه داده شده است .3- شعبه ٔ جنوب شرقی : این رشته همه جابین بخش مریوان و بخش دیواندره واقع شده قسمتی از قراء دهستان سرشیو این بخش در دره های جنوبی این سلسله قرار گرفته اند.4- از دو شعبه ٔ اول و سوم مشروحه ٔ بالا یال های متعددو شعب کوچکی به طرف جنوب و باختر منشعب تا بخش رزاب ادامه داشته بالاخره به رودخانه سیروان منتهی می گردند. قلل مرتفع کوههای مذکور در این بخش عبارتند از: قله ٔ سلطان احمد در شمال غربی آبادی قطوند به ارتفاع 2652 متر. قله در شمال گردنه ٔ گاران 2463 متر قله کوه پیرالیاس جنوب گردنه گاران 2597 متر. دامنه و سینه ٔ کوههای بخش مریوان خاکی و پوشیده از جنگل تنک . شیب دره ها نسبةً تند، راههای آن محدود در قسمت های علیا صعب العبور است . جلگه و دشت : 1- در غرب بخش طرفین رودخانه قزلجه بعرض 2 الی 3 کیلومتر. 2- اطراف دریاچه زریوار بعرض یک کیلومتر. 3- جنوب و غرب دژ شاهپور بعرض 2 و طول 8 کیلومتر. 4- جنوب غربی دریاچه بین آبادی در زیان - نی - دژ شاهپور بعرض 2 الی 3 و طول 8 کیلومتر دشت حاصل خیز مسطحی وجود دارد در صورتی که به این دشتها توجه شود محصول عمده ای برداشته خواهد شد. آبادیهائی که از این دشتها استفاده ٔ زراعی مینمایند عموماً در دامنه ٔ ارتفاعات مجاور واقع شده است و دریاچه ٔ زریوار در مرکز آن قرار گرفته است . رودخانه های مهم آن بخش به شرح زیر است :
1-رودخانه ٔ گردلان ، این رودخانه از رودهای غربی کوه هزار مرگه و دره های جنوبی دره ترکان و برده شره سرچشمه گرفته از کنار آبادیهای گویله ، چناره ، ویله ، ننه ، گذشته و وارد بخش رزآب میگردد. رودهای کوچک دره قامشلی ،زویران ، باغان ، عصرآباد، نشکاش ، دری به آن ملحق میشوند. 2- رودخانه ٔ چاولکان ، ده بنیاد، گلچیدر که از ارتفاعات سنگ سفید، قرازه ، درویش اولیا سرچشمه گرفته از حدود پاسگاه نظامی قطوند بهم ملحق شده در شمال آبادی پلیان دره با رودخانه ٔ دروزان یکی شده بطرف بخش رزآب میرود. 3- رودخانه ٔ قزلجه ؛ این رودخانه از دره های جنوبی کوه هزارماله و ده های شرقی آبادیهای شیخان ، انجیران ، گاگل ، سرچشمه گرفته در 4 کیلومتری شمال غربی باشه از کشور ایران خارج شده وارد عراق می شود و بقیه ٔ رودخانه های کوهستانی بخش به این سه رودخانه متصل میشود.
دریاچه : دریاچه ٔ کوچک زریوار در 3کیلومتری غرب دژ شاهپور واقع شده طول آن در حدود 8 و عرض آن 3 کیلومتر میباشد. رودخانه ای وارد آن نمی شود و در کف آن چشمه هائی وجود دارد که در حال جوشش است . بهار آب آن زیاد و بطرف جنوب شرقی جاری می شود. در سالهای خیلی سرد آب دریاچه یخ می بندد در این موقع محل چشمه های بزرگ در وسط دریاچه مشاهده میشود زیرا در آن نقاط یخ بسته نمیشود. آب دریاچه شیرین ، حداکثر عمق در حدود 20 متر است و تابستان از آب آن کاسته شده طول آن به 5 و عرض آن به 1 الی 2 کیلومتر میرسد.
راه : در سالهای قبل از سنندج به دژشاهپور مرکز بخش مریوان راه شوسه احداث شده و از مرکز بخش به آبادی باشه کنار مرز ایران و عراق و از طریق بهرام آباد به رز آب مرکز بخش آویهنگ نیز راه شوسه ای احداث گردیده است .
سازمان : بخش مریوان از نظر اداره ٔ کل آمار از یک دهستان و از نظر تقسیمات فرمانداری از چهار دهستان به نام مرکزی ، بالک ، ویسه . سرشیو تشکیل شده است . بنا بر آمار بخش مریوان از 122 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده و جمعیت آن 18 هزارنفر است . مرکز بخش قصبه ٔ دژشاهپور، واقع در130 کیلومتری سنندج است . زبان مادری ساکنین بخش کردی است . محصول عمده ٔ بخش به ترتیب اهمیت عبارت است از توتون ، گندم ، جو، لبنیات ، مختصر حبوبات ، از جنگلهای بخش مازو و سیچکه و گزنگبین به دست می آید. برخی از ساکنین نزدیک به راه شوسه زغال چوب تهیه می کنند و به سنندج حمل می نمایند. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 5).
