دعا
لغت‌نامه دهخدا
دعا. [ دُ ] (ع اِمص ) دعاء. حاجت خواستن . ج ، أدعیه ، دعوات . (از آنندراج ). استغاثه به خدا. استدعای برکت . تضرع . درخواست از درگاه خدا. (ناظم الاطباء). درخواست حاجت از خدا. درخواست حاجت از خداوند برای خود یا دیگری . خدای خوانی . تیغ و شمشیر و خدنگ تیر از تشبیهات اوست و با لفظ رسیدن و رساندن و رفتن مستعمل است . (آنندراج ) :
هر آینه چو دعا در صلاح خلق بود
اجابتش را امید باشد از یزدان .
خود [حسنک ] به زندگی گاه گفتی که مرا دعای نشابوریان بسازد و نساخت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 184).
ایزد برهانَدْت از بلاهاش
به زین سوی من مر ترا دعا نیست .
معذرت حجت مظلوم را
ردّ مکن یا رب و بشنو دعاش .
ایزد مکنادم دعا اجابت
گر جز که به فضلش بود سوءالم .
تقصیر مکن کت به دعا خواسته ام
تا خود به دعا بلا چرا خواسته ام .
از لفظ تاج باد دعای تو وآن او
تو تاجدار بادی و او تاج ِ دار باد.
بر تن و جان تو هر مؤمن دعا گوید همی
وآن دعا در دولت تو هست وقتی مستجاب .
مرد... توبه کرد که ... به خلاف این مستوره که دعای او را حجابی نیست کار نپیوندد. (کلیله و دمنه ).
آن درون ریشم که چون گیرم به کف تیغ دعا
آسمان بهر شفاعت سر نهدبر پای من .
گر دعای نکو کند خواهد
کآن دعا در تو مستجاب آید.
این دعا را انسیان تحسین کنند
ختم کن تا قدسیان آمین کنند.
گفته نودهزار اشارت به یک نفس
بشنوده صدهزار اجابت به یک دعا.
بر دعای دولتش در شش جهت
هفت مردان یکزبان بینی بهم .
من که نان ملک خورم بسجود
سر زبر آرم از برای دعا.
تا ندهندت مستان گر وفاست
تا ننیوشند مگو گر دعاست .
یافت شبی چون سحر آراسته
خواسته های به دعا خواسته .
بازآمد او بهوش اندر دعا
لیس للانسان الاّ ما سعی .
برنکندی یک دعای لوط راد
جمله شهرستانشان را بی مراد.
قوم دیگر می شناسم زَاولیا
که زبانْشان بسته باشد از دعا.
از بسیاری دعا و زاری بنده همی شرم دارم . (گلستان سعدی ).
سعدیا قصه ختم کن به دعا
اًن خیر الکلام قل و دل .
دعای منت کی بود سودمند
اسیران محتاج در چاه بند
ببایست عذر خطا خواستن
پس از شیخ صالح دعا خواستن
دعای ستمدیدگان در پست
کجا دست گیرد دعای کست .
گر دعا جمله مستجاب شدی
هر دمی عالمی خراب شدی .
حافظ مراد می طلبد از ره دعا
یا رب دعای خسته دلان مستجاب کن .
بر بوی آنکه جرعه ٔ جامت به ما رسد
در مصطبه دعای تو هر صبح و شام رفت .
از هرکنار تیر دعا می کنم روان
باشد کزآن میانه یکی کارگر شود.
به ملازمان سلطان که رساند این دعا را
که بشکر پادشاهی ز نظر مران گدا را.
به طراز دامن ناز او چه ز خاکساری ما رسد
نزد آن مژه به بلندیی که بگرد سرمه دعا رسد.
مراد خلق به یک دیدن تو حاصل شد
دگر نماند دعایی که مستجاب کنند.
که خود خواسته ست این چنینم پدر
نباشد دعای پدر بی اثر.
مگر دعای من خسته مستجاب آمد
که بخت باز مرا سوی آن جناب انداخت .
- امثال :
اگر دعای طفلان را اثر بودی یک معلم زنده نماندی . (امثال و حکم ).
به دعای کسی نیامده ایم که به نفرین کسی برویم . (امثال و حکم ).
به دعای گربه سیاه باران نمی آید ؛ (امثال و حکم ).
دعا خانه ٔ صاحبش را می شناسد، یا راه می برد ، نظیر:خیر در خانه ٔ صاحبش را می شناسد. (امثال و حکم ) :
خانه ٔ خود را شناسد خود دعا
تو بنام هر که خواهی کن ثنا.
دعا راست است اما سوراخ غلط است ، نظیر: سوراخ دعا را گم کرده است . (از امثال و حکم ).
دعایش عربی مستجاب شده ؛ برعکس اجابت شده . (فرهنگ عوام ). دعای گوشه نشینان بلا بگرداند. (از مجموعه ٔ مختصرامثال چ هند).
سوراخ دعا گم کردن ؛ مردی در استنجا بجای «اللهم اجعلنی من التوابین و من المتطهرین » دعای استنشاق «اللهم أرحنی رائحة الجنة» میخواند، شنونده ای او راچنین گفت . (از امثال و حکم ) :
گفت شخصی خوب ورد آورده ای
لیک سوراخ دعا گم کرده ای .
- بد دعا ؛ لعنت . (ناظم الاطباء).
- بددعائی ؛ دعای بد کردن : [ کلانتر ] نگذارد که از اقویا بر ضعفا جبر و تعدی واقع شده ، موجب بد دعائی گردد. (تذکرة الملوک چ دبیرسیاقی ص 48).
- به دعا آمدن ؛ شروع کردن در دعا. (آنندراج ).
- || برای دعا آمدن :
به دعا آمده ام هم به دعا دست برآر.
- به دو دست دعا نگه داشتن ؛ نگهداری کردن با تضرع به درگاه خداوند :
دلا سلوک چنان کن که گر بلغزد پای
فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد.
- جماعت دعا ؛ نماز عمومی و نماز جماعت . (ناظم الاطباء).
- خیر دعا ؛ نیایش و دعای برکت . (ناظم الاطباء).
- دست به دعا برداشتن ؛ تضرع و زاری به خدا کردن : زن کفشگر... دست به دعا برداشت . (کلیله و دمنه ).
- دعای بد ؛ نفرین . (ناظم الاطباء). لعن : و پیغمبر بر وی [ کسری اپرویز ] دعای بد کرد.
(فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 24).
از تو نیکان را جز بد نرسید
که دعای بد نیکانْت رساد.
لاعن ؛ دعای بد کننده . (منتهی الارب ).
- دعای خیر، دعاء خیر ؛ خیر کسی رادر دعا خواستن . (فرهنگ فارسی معین ). ضد نفرین . دعای خوب : لایسأم الانسان من دعاء الخیر. (قرآن 49/41)؛ انسان از دعای خیر ملول نمیشود.
هر صبح و شام قافله ای از دعای خیر
در صحبت شمال و صبا می فرستمت .
همیشه باید در مقام اصلاح حال رعایا بوده ، دعای خیر بجهت ذات اقدس و وجود مقدس حاصل نماید. (تذکرة الملوک چ دبیرسیاقی ص 48).
- || نیایش . (ناظم الاطباء).
- || تحیت و درود. (ناظم الاطباء).
- || برکت . (ناظم الاطباء).
- دعای مستجاب ؛ دعای اجابت شده و پذیرفته شده . دعای برآمده :
سحابستی قدح گویی و می قطره ٔسحابستی
طرب گویی که اندر دل دعای مستجابستی .
- صیغه ٔ دعا ؛ (اصطلاح دستور زبان فارسی ) فعلی است که از سوم شخص مفرد مضارع گرفته میشود و میان علامت مضارع (که دال آخر باشد) و حرف قبل از آن الفی درآورند، و در مورد نفی میمی بر آن افزایند: باد و مباد (در اصل بواد و مبواد)، کناد و مکناد، بیناد و مبیناد. گاه باء تأکید بر سر فعل دعا درآید. در بعضی فعلها صیغه ٔ دعا در اول شخص و دوم شخص مفرد و سوم شخص مفرد و جمع مستعمل است . (فرهنگ فارسی معین ).
|| اقوال مأثوره و عبارات متضمن ِ درخواست سعادت یا شفا و طلب حاجت و جزآنها که بر کاغذ نویسند و با خود دارند و یا از بر بخوانند.
- امثال :
باید برایت دعا گرفت [ به عتاب ]؛ تو دیوانه ای .نظیر: باید برایت سر کتاب باز کرد. (امثال و حکم ).
- دعا کتاب ؛ کتاب دعا. کتاب ادعیه . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- دعای باران ؛ نماز استسقا. (غیاث ) (آنندراج ) :
مینا به پای ساغر چون سر نهد بسجده
چیزی دگر نخواهد غیر از دعای باران .
- دعای بی وقتی کسی بودن ؛ حرز جواد کسی بودن . (یادداشت مرحوم دهخدا). و رجوع به حرز جواد شود.
- دعای پگاه ؛ دعای مخصوص سحرگاه . (آنندراج ) :
نارفته بجا آمدنت خواست دل از حق
مقرون اثر باد دعاهای پگاهم .
- دعای جوشن ؛ دعای معروف که روز جنگ برای حفظ خود خوانند و چون جوشن وقایه ٔ نفس خود دانند. (از غیاث ) (آنندراج ). ورجوع به جوشن صغیر و جوشن کبیر شود :
تن چو شد از زخم جوهردار حصن آهن است
دل مشبک چون شد از پیکان دعای جوشن است .
کشته ٔ تیغ تو کی باکش ز طعن دشمن است
زخم تیغت چون حمایل شد دعای جوشن است .
- دعای سحر ؛ دعا که سحرگاه خوانند :
ذره صفت پیش تو ای آفتاب
باد دعای سحرم مستجاب .
- دعای قدح ؛ نام دعایی است ، و گویند به معنی نماز استسقا است . (از غیاث ) (از آنندراج ). دعا که گرد قدح می نویسند در استسقا :
بغیر حرف می از میکشان چه میخواهی
که در نماز نخوانند جز دعای قدح .
- دعای گندم ؛ نام دعایی است مأثور از ائمه که بر گندم خوانند و قسمت کنند. (آنندراج ).
- دعای مأثور (مأثوره ) ؛دعایی که از آن حضرت صلی اﷲ علیه و آله و سلم و صحابه ٔ گرامی منقول است . (از آنندراج ).
|| خواندن کلمات مأثور از آن حضرت و ائمه که از برای آمرزش و برآوردن حاجات در اوقات معین می خوانند. || نیایش و نماز. (ناظم الاطباء). نیایش . || مدح و ثنا. (ناظم الاطباء) :
گر هست باشگونه مرا جام ای بزرگ
بنهاده ام دعای ترا بنده وار پیش .
به آفرین و دعای نکو بسنده کنم
بدست بنده چه باشد جز آفرین و دعا.
گل بزم از چو من خاری نیاید
ز من غیر از دعا کاری نیاید.
- دعاثنا ؛ صورت عامیانه ٔ دعا و ثنا.
خواهش و درود.
- دعاثنا کردن ؛ خواهش و درود کردن .
- دعا و ثنا ؛ رجوع به دعاثنا شود.
- دعا و ثنا کردن ؛ رجوع به دعاثنا کردن شود.
|| تحیت . درود. سلام و تهنیت . (ناظم الاطباء): بسم اﷲ... بعد الصدر و الدعا. (تاریخ بیهقی ). || نفرین . دعای بد :
ای بسا نیزه های گنجوران
شاخ شاخ از دعای رنجوران .
دعای ستمدیدگان در پست
کجا دست گیرد دعای کست .
زورمندی مکن بر اهل زمین
تا دعایی بر آسمان نرود.
هر آینه چو دعا در صلاح خلق بود
اجابتش را امید باشد از یزدان .
فرخی .
خود [حسنک ] به زندگی گاه گفتی که مرا دعای نشابوریان بسازد و نساخت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 184).
ایزد برهانَدْت از بلاهاش
به زین سوی من مر ترا دعا نیست .
ناصرخسرو.
معذرت حجت مظلوم را
ردّ مکن یا رب و بشنو دعاش .
ناصرخسرو.
ایزد مکنادم دعا اجابت
گر جز که به فضلش بود سوءالم .
ناصرخسرو.
تقصیر مکن کت به دعا خواسته ام
تا خود به دعا بلا چرا خواسته ام .
ابوالفرج رونی .
از لفظ تاج باد دعای تو وآن او
تو تاجدار بادی و او تاج ِ دار باد.
مسعودسعد.
بر تن و جان تو هر مؤمن دعا گوید همی
وآن دعا در دولت تو هست وقتی مستجاب .
میرمعزی (از آنندراج ).
مرد... توبه کرد که ... به خلاف این مستوره که دعای او را حجابی نیست کار نپیوندد. (کلیله و دمنه ).
آن درون ریشم که چون گیرم به کف تیغ دعا
آسمان بهر شفاعت سر نهدبر پای من .
سنائی (از آنندراج ).
گر دعای نکو کند خواهد
کآن دعا در تو مستجاب آید.
سوزنی .
این دعا را انسیان تحسین کنند
ختم کن تا قدسیان آمین کنند.
خاقانی .
گفته نودهزار اشارت به یک نفس
بشنوده صدهزار اجابت به یک دعا.
خاقانی .
بر دعای دولتش در شش جهت
هفت مردان یکزبان بینی بهم .
خاقانی .
من که نان ملک خورم بسجود
سر زبر آرم از برای دعا.
خاقانی .
تا ندهندت مستان گر وفاست
تا ننیوشند مگو گر دعاست .
نظامی .
یافت شبی چون سحر آراسته
خواسته های به دعا خواسته .
نظامی .
بازآمد او بهوش اندر دعا
لیس للانسان الاّ ما سعی .
مولوی .
برنکندی یک دعای لوط راد
جمله شهرستانشان را بی مراد.
مولوی .
قوم دیگر می شناسم زَاولیا
که زبانْشان بسته باشد از دعا.
مولوی .
از بسیاری دعا و زاری بنده همی شرم دارم . (گلستان سعدی ).
سعدیا قصه ختم کن به دعا
اًن خیر الکلام قل و دل .
سعدی .
دعای منت کی بود سودمند
اسیران محتاج در چاه بند
ببایست عذر خطا خواستن
پس از شیخ صالح دعا خواستن
دعای ستمدیدگان در پست
کجا دست گیرد دعای کست .
سعدی .
گر دعا جمله مستجاب شدی
هر دمی عالمی خراب شدی .
اوحدی .
حافظ مراد می طلبد از ره دعا
یا رب دعای خسته دلان مستجاب کن .
حافظ.
بر بوی آنکه جرعه ٔ جامت به ما رسد
در مصطبه دعای تو هر صبح و شام رفت .
حافظ.
از هرکنار تیر دعا می کنم روان
باشد کزآن میانه یکی کارگر شود.
حافظ.
به ملازمان سلطان که رساند این دعا را
که بشکر پادشاهی ز نظر مران گدا را.
حافظ.
به طراز دامن ناز او چه ز خاکساری ما رسد
نزد آن مژه به بلندیی که بگرد سرمه دعا رسد.
بیدل (از آنندراج ).
مراد خلق به یک دیدن تو حاصل شد
دگر نماند دعایی که مستجاب کنند.
ملا نظیری (از آنندراج ).
که خود خواسته ست این چنینم پدر
نباشد دعای پدر بی اثر.
نظام وفا.
مگر دعای من خسته مستجاب آمد
که بخت باز مرا سوی آن جناب انداخت .
؟ (از آنندراج ).
- امثال :
اگر دعای طفلان را اثر بودی یک معلم زنده نماندی . (امثال و حکم ).
به دعای کسی نیامده ایم که به نفرین کسی برویم . (امثال و حکم ).
به دعای گربه سیاه باران نمی آید ؛ (امثال و حکم ).
دعا خانه ٔ صاحبش را می شناسد، یا راه می برد ، نظیر:خیر در خانه ٔ صاحبش را می شناسد. (امثال و حکم ) :
خانه ٔ خود را شناسد خود دعا
تو بنام هر که خواهی کن ثنا.
مولوی .
دعا راست است اما سوراخ غلط است ، نظیر: سوراخ دعا را گم کرده است . (از امثال و حکم ).
دعایش عربی مستجاب شده ؛ برعکس اجابت شده . (فرهنگ عوام ). دعای گوشه نشینان بلا بگرداند. (از مجموعه ٔ مختصرامثال چ هند).
سوراخ دعا گم کردن ؛ مردی در استنجا بجای «اللهم اجعلنی من التوابین و من المتطهرین » دعای استنشاق «اللهم أرحنی رائحة الجنة» میخواند، شنونده ای او راچنین گفت . (از امثال و حکم ) :
گفت شخصی خوب ورد آورده ای
لیک سوراخ دعا گم کرده ای .
مولوی .
- بد دعا ؛ لعنت . (ناظم الاطباء).
- بددعائی ؛ دعای بد کردن : [ کلانتر ] نگذارد که از اقویا بر ضعفا جبر و تعدی واقع شده ، موجب بد دعائی گردد. (تذکرة الملوک چ دبیرسیاقی ص 48).
- به دعا آمدن ؛ شروع کردن در دعا. (آنندراج ).
- || برای دعا آمدن :
به دعا آمده ام هم به دعا دست برآر.
حافظ.
- به دو دست دعا نگه داشتن ؛ نگهداری کردن با تضرع به درگاه خداوند :
دلا سلوک چنان کن که گر بلغزد پای
فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد.
حافظ.
- جماعت دعا ؛ نماز عمومی و نماز جماعت . (ناظم الاطباء).
- خیر دعا ؛ نیایش و دعای برکت . (ناظم الاطباء).
- دست به دعا برداشتن ؛ تضرع و زاری به خدا کردن : زن کفشگر... دست به دعا برداشت . (کلیله و دمنه ).
- دعای بد ؛ نفرین . (ناظم الاطباء). لعن : و پیغمبر بر وی [ کسری اپرویز ] دعای بد کرد.
(فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 24).
از تو نیکان را جز بد نرسید
که دعای بد نیکانْت رساد.
خاقانی .
لاعن ؛ دعای بد کننده . (منتهی الارب ).
- دعای خیر، دعاء خیر ؛ خیر کسی رادر دعا خواستن . (فرهنگ فارسی معین ). ضد نفرین . دعای خوب : لایسأم الانسان من دعاء الخیر. (قرآن 49/41)؛ انسان از دعای خیر ملول نمیشود.
هر صبح و شام قافله ای از دعای خیر
در صحبت شمال و صبا می فرستمت .
حافظ.
همیشه باید در مقام اصلاح حال رعایا بوده ، دعای خیر بجهت ذات اقدس و وجود مقدس حاصل نماید. (تذکرة الملوک چ دبیرسیاقی ص 48).
- || نیایش . (ناظم الاطباء).
- || تحیت و درود. (ناظم الاطباء).
- || برکت . (ناظم الاطباء).
- دعای مستجاب ؛ دعای اجابت شده و پذیرفته شده . دعای برآمده :
سحابستی قدح گویی و می قطره ٔسحابستی
طرب گویی که اندر دل دعای مستجابستی .
(منسوب به رودکی ).
- صیغه ٔ دعا ؛ (اصطلاح دستور زبان فارسی ) فعلی است که از سوم شخص مفرد مضارع گرفته میشود و میان علامت مضارع (که دال آخر باشد) و حرف قبل از آن الفی درآورند، و در مورد نفی میمی بر آن افزایند: باد و مباد (در اصل بواد و مبواد)، کناد و مکناد، بیناد و مبیناد. گاه باء تأکید بر سر فعل دعا درآید. در بعضی فعلها صیغه ٔ دعا در اول شخص و دوم شخص مفرد و سوم شخص مفرد و جمع مستعمل است . (فرهنگ فارسی معین ).
|| اقوال مأثوره و عبارات متضمن ِ درخواست سعادت یا شفا و طلب حاجت و جزآنها که بر کاغذ نویسند و با خود دارند و یا از بر بخوانند.
- امثال :
باید برایت دعا گرفت [ به عتاب ]؛ تو دیوانه ای .نظیر: باید برایت سر کتاب باز کرد. (امثال و حکم ).
- دعا کتاب ؛ کتاب دعا. کتاب ادعیه . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- دعای باران ؛ نماز استسقا. (غیاث ) (آنندراج ) :
مینا به پای ساغر چون سر نهد بسجده
چیزی دگر نخواهد غیر از دعای باران .
ملا طغرا (از آنندراج ).
- دعای بی وقتی کسی بودن ؛ حرز جواد کسی بودن . (یادداشت مرحوم دهخدا). و رجوع به حرز جواد شود.
- دعای پگاه ؛ دعای مخصوص سحرگاه . (آنندراج ) :
نارفته بجا آمدنت خواست دل از حق
مقرون اثر باد دعاهای پگاهم .
واله هروی (از آنندراج ).
- دعای جوشن ؛ دعای معروف که روز جنگ برای حفظ خود خوانند و چون جوشن وقایه ٔ نفس خود دانند. (از غیاث ) (آنندراج ). ورجوع به جوشن صغیر و جوشن کبیر شود :
تن چو شد از زخم جوهردار حصن آهن است
دل مشبک چون شد از پیکان دعای جوشن است .
صائب (از آنندراج ).
کشته ٔ تیغ تو کی باکش ز طعن دشمن است
زخم تیغت چون حمایل شد دعای جوشن است .
اسیر (از آنندراج ).
- دعای سحر ؛ دعا که سحرگاه خوانند :
ذره صفت پیش تو ای آفتاب
باد دعای سحرم مستجاب .
نظامی .
- دعای قدح ؛ نام دعایی است ، و گویند به معنی نماز استسقا است . (از غیاث ) (از آنندراج ). دعا که گرد قدح می نویسند در استسقا :
بغیر حرف می از میکشان چه میخواهی
که در نماز نخوانند جز دعای قدح .
محمدقلی سلیم (ازآنندراج ).
- دعای گندم ؛ نام دعایی است مأثور از ائمه که بر گندم خوانند و قسمت کنند. (آنندراج ).
- دعای مأثور (مأثوره ) ؛دعایی که از آن حضرت صلی اﷲ علیه و آله و سلم و صحابه ٔ گرامی منقول است . (از آنندراج ).
|| خواندن کلمات مأثور از آن حضرت و ائمه که از برای آمرزش و برآوردن حاجات در اوقات معین می خوانند. || نیایش و نماز. (ناظم الاطباء). نیایش . || مدح و ثنا. (ناظم الاطباء) :
گر هست باشگونه مرا جام ای بزرگ
بنهاده ام دعای ترا بنده وار پیش .
رودکی .
به آفرین و دعای نکو بسنده کنم
بدست بنده چه باشد جز آفرین و دعا.
عنصری .
گل بزم از چو من خاری نیاید
ز من غیر از دعا کاری نیاید.
نظامی .
- دعاثنا ؛ صورت عامیانه ٔ دعا و ثنا.
خواهش و درود.
- دعاثنا کردن ؛ خواهش و درود کردن .
- دعا و ثنا ؛ رجوع به دعاثنا شود.
- دعا و ثنا کردن ؛ رجوع به دعاثنا کردن شود.
|| تحیت . درود. سلام و تهنیت . (ناظم الاطباء): بسم اﷲ... بعد الصدر و الدعا. (تاریخ بیهقی ). || نفرین . دعای بد :
ای بسا نیزه های گنجوران
شاخ شاخ از دعای رنجوران .
سنائی .
دعای ستمدیدگان در پست
کجا دست گیرد دعای کست .
سعدی .
زورمندی مکن بر اهل زمین
تا دعایی بر آسمان نرود.
سعدی (گلستان ).
