ابوسهل
لغت‌نامه دهخدا
ابوسهل . [ اَ س َ ] (اِخ ) حمدوی . احمدبن حسن یکی ازامراء دربار مسعودبن محمود غزنوی . و مسعود او را بضبط ولایات عراق منصوب کرد و میان علاءالدوله و ابوسهل محاربه روی داد علاءالدوله منهزم گشت و ابوسهل به اصفهان درآمد و در سال 426 هَ .ق . که اهالی قم و ساوه به عصیان گرائیده بودند سپاهی بدانجا فرستاد و مردم آن نواحی را به فرمانبرداری و اطاعت داشت سپس آنگاه که علاءالدولةبن کاکویه نیز لوای طغیان برافراشت ابوسهل حمدوی را از ری براند و چنانکه از مدیحه ٔ فرخی برمی آید او از خاندانهای قدیم ایران باستان بوده است :
از خاندان خویش بزرگ آمد و شریف
آموخته ز اصل و گهر گردی و گوی
دیری است کاین بزرگی در خاندان اوست
این مرتبت نیافت کنون خواجه از نوی
در فضل گوهرش بتوان یافتن کنون
مدح هزارساله به گفتار پهلوی .
خواجه ٔ سیّد ابوسهل رئیس الرؤسا
احمدبن الحسن آن بار خدای هنری .
بوسهل احمد حسن حمدوی که فضل
همچون شرف بزرگ شد اندر کنار او
فخرش بفضل و اصل بزرگ و فروتنی است
و این هرسه چیز نیست برون ازشمار او.
و اینکه در بعض تواریخ در نسبت او حمدونی نوشته اند به دلیل قصیده ٔ ذیل غلط و حمدوی صحیح است چه اتخاذ این قافیه فقط برای این بوده است که نام او با نسبت توان آورد:
استاد این سرای بآیین همی بود
رأی رئیس سید ابوسهل حمدوی .
نیز این مدیحه ٔ ابوبکر علی بن حسن قهستانی درباره ٔ ابوسهل :
یا ما لهذا القلب لایرعوی
وقد دری ان قد هوی من هوی
هوی ببست و به بلخ هوی
ثان فما هذاالهوی الغزنوی
و ان ّ تثلیث النصاری لمن
دین بالاسلام لایستوی ...
فاحمد اﷲ و من بعده
فاحمدبن الحسن الحمدوی ...
قد نشر اﷲ تعالی به
ماکان من صحف المعالی طوی .
رجوع به تاریخ بیهقی چ ادیب ص 656 شود و در تتمةالیتیمة پس از لختی اوصاف آمده است : وزارت بدو روی کرد و او بگوشه ٔ چشم در وی میدید و این مقام را مهذب و مسدد ساخت و ترمیم کرد و زمام آن بدست گرفت و سپس رها کرد و کراهت نمود، چنانکه ابوالقاسم بن حریش گوید:
وزارة ضاعت فشرفتها
بالفضل و انآدت فثقفتها
و لم تزل تصبر مظلومة
حتی تصدیت و انصفتها
فارتح لها تدرک طمأنینةً
فانها تقلق مذ عفتها.
و از خصایص او آنکه ولایت ری و سایر بلاد جبال دارد... و با این ، در کف از زخارف دنیا شعر چنان گوید که اگر از زهد زهاد گفتی چیزی بر آن نیفرودی :
الخمر عنوان الفساد
و رتاج ابواب السداد
ادمانها اصل الضلا-
ل و حبها رأس العناد
و العمر زورة طائف
یأتیک مابین الرقاد
قد زل من رکب الفسا-
د عن الطریقة و الرشاد
فاحذر اباسهل و تب
من قبل میعاد المعاد
و اقلب الی نورالهدی
قلباً به اثر السداد
من قبل عجزک باللسا-
ن و قبل ضعفک بالفؤاد
و کأننی بک راکباً
اجیادهم بدل الجیاد
کیف الجواب عن السؤا-
ل متی ینادیک المناد
لا ذخر لی بین الجمیَ
ع من الحواضر و البواد
الا شهادة واثق
باﷲ عن صفو اعتقادی
و مشفع عن السؤا-
ل بعفو امته ینادی .
و در صفت چراغی کم نور گوید:
ظلمتک اللیل یا سراجی
ظلمة لیل و یأس راجی .
و ابوالفضل بیهقی در تاریخ خود گوید: بوسهل حمدوی آن مهترزاده ٔ زیبا که پدرش خدمت کرده وزرای بزرگ را و امروز [ یعنی زمان ابوشجاع فرخ زادبن ناصر دین ] عزیزاً و مکرماً بر جای است سپس معزول گشت و بعد از آن شغل اشراف بدو محول گشت -انتهی . و در جای دیگر این تاریخ است از زبان مسعودبن محمود که گوید: او برکشیده ٔ ماست و شاگردی احمد حسن کرده است . الخ . و باز در موضع دیگر تاریخ مزبور، مسعود او رابکدخدائی و وزارت ری و جبال بجای طاهر دبیر برگزیده است و هم در جای دیگر گوید بوسهل حمدوی بجوانی روز،از پادشاهی چون سلطان محمود ساخت و نواخت دریافته است و صاحب دیوان حضرت غزنه و اطراف مملکت و هندوستان که بغزنین نزدیکست بوده و مدتی دراز شاگردی احمد حسن کرده و به روزگار امیر محمد که بر تخت ملک بنشست وزارت یافته و خلعت وزارت پوشیده . رجوع به تاریخ بیهقی چ ادیب ص 17، 87، 139، 145، 180، 283، 341، 372، 373، 394، 395، 396، 397، 398، 400، 401، 402، 405،444، 452، 530، 540، 545، 552، 556، 557، 559، 603، 618، 623، 624، 626، 640، 673، 674، 678 شود.
از خاندان خویش بزرگ آمد و شریف
آموخته ز اصل و گهر گردی و گوی
دیری است کاین بزرگی در خاندان اوست
این مرتبت نیافت کنون خواجه از نوی
در فضل گوهرش بتوان یافتن کنون
مدح هزارساله به گفتار پهلوی .
###
خواجه ٔ سیّد ابوسهل رئیس الرؤسا
احمدبن الحسن آن بار خدای هنری .
###
بوسهل احمد حسن حمدوی که فضل
همچون شرف بزرگ شد اندر کنار او
فخرش بفضل و اصل بزرگ و فروتنی است
و این هرسه چیز نیست برون ازشمار او.
و اینکه در بعض تواریخ در نسبت او حمدونی نوشته اند به دلیل قصیده ٔ ذیل غلط و حمدوی صحیح است چه اتخاذ این قافیه فقط برای این بوده است که نام او با نسبت توان آورد:
استاد این سرای بآیین همی بود
رأی رئیس سید ابوسهل حمدوی .
نیز این مدیحه ٔ ابوبکر علی بن حسن قهستانی درباره ٔ ابوسهل :
یا ما لهذا القلب لایرعوی
وقد دری ان قد هوی من هوی
هوی ببست و به بلخ هوی
ثان فما هذاالهوی الغزنوی
و ان ّ تثلیث النصاری لمن
دین بالاسلام لایستوی ...
فاحمد اﷲ و من بعده
فاحمدبن الحسن الحمدوی ...
قد نشر اﷲ تعالی به
ماکان من صحف المعالی طوی .
رجوع به تاریخ بیهقی چ ادیب ص 656 شود و در تتمةالیتیمة پس از لختی اوصاف آمده است : وزارت بدو روی کرد و او بگوشه ٔ چشم در وی میدید و این مقام را مهذب و مسدد ساخت و ترمیم کرد و زمام آن بدست گرفت و سپس رها کرد و کراهت نمود، چنانکه ابوالقاسم بن حریش گوید:
وزارة ضاعت فشرفتها
بالفضل و انآدت فثقفتها
و لم تزل تصبر مظلومة
حتی تصدیت و انصفتها
فارتح لها تدرک طمأنینةً
فانها تقلق مذ عفتها.
و از خصایص او آنکه ولایت ری و سایر بلاد جبال دارد... و با این ، در کف از زخارف دنیا شعر چنان گوید که اگر از زهد زهاد گفتی چیزی بر آن نیفرودی :
الخمر عنوان الفساد
و رتاج ابواب السداد
ادمانها اصل الضلا-
ل و حبها رأس العناد
و العمر زورة طائف
یأتیک مابین الرقاد
قد زل من رکب الفسا-
د عن الطریقة و الرشاد
فاحذر اباسهل و تب
من قبل میعاد المعاد
و اقلب الی نورالهدی
قلباً به اثر السداد
من قبل عجزک باللسا-
ن و قبل ضعفک بالفؤاد
و کأننی بک راکباً
اجیادهم بدل الجیاد
کیف الجواب عن السؤا-
ل متی ینادیک المناد
لا ذخر لی بین الجمیَ
ع من الحواضر و البواد
الا شهادة واثق
باﷲ عن صفو اعتقادی
و مشفع عن السؤا-
ل بعفو امته ینادی .
و در صفت چراغی کم نور گوید:
ظلمتک اللیل یا سراجی
ظلمة لیل و یأس راجی .
و ابوالفضل بیهقی در تاریخ خود گوید: بوسهل حمدوی آن مهترزاده ٔ زیبا که پدرش خدمت کرده وزرای بزرگ را و امروز [ یعنی زمان ابوشجاع فرخ زادبن ناصر دین ] عزیزاً و مکرماً بر جای است سپس معزول گشت و بعد از آن شغل اشراف بدو محول گشت -انتهی . و در جای دیگر این تاریخ است از زبان مسعودبن محمود که گوید: او برکشیده ٔ ماست و شاگردی احمد حسن کرده است . الخ . و باز در موضع دیگر تاریخ مزبور، مسعود او رابکدخدائی و وزارت ری و جبال بجای طاهر دبیر برگزیده است و هم در جای دیگر گوید بوسهل حمدوی بجوانی روز،از پادشاهی چون سلطان محمود ساخت و نواخت دریافته است و صاحب دیوان حضرت غزنه و اطراف مملکت و هندوستان که بغزنین نزدیکست بوده و مدتی دراز شاگردی احمد حسن کرده و به روزگار امیر محمد که بر تخت ملک بنشست وزارت یافته و خلعت وزارت پوشیده . رجوع به تاریخ بیهقی چ ادیب ص 17، 87، 139، 145، 180، 283، 341، 372، 373، 394، 395، 396، 397، 398، 400، 401، 402، 405،444، 452، 530، 540، 545، 552، 556، 557، 559، 603، 618، 623، 624، 626، 640، 673، 674، 678 شود.
