ابومنصور
لغت‌نامه دهخدا
ابومنصور. [ اَ م َ ] (اِخ ) ابن عبدالرزاق طوسی . از بزرگزادگان طوس . او در حدود 335 هَ . ق . یا کمی پیش از آن از جانب ابوعلی احمدبن محمدبن مظفربن محتاج چغانی سپهسالار خراسان حکمرانی طوس داشت و در همین سال آنگاه که ابوعلی بر پادشاه سامانی طغیان کرد، ابومنصور جانب بوعلی گرفت و آنگاه که ابوعلی بجانب مرو لشکر کشید ابومنصور را بجای خویش سپاهسالاری خراسان داد و ابومنصور از عمال سامانی در جنگ شکست یافت و چندی در آذربایجان و ری متواری میزیست و در آخر بپادشاه سامانی پیوست و در جمادی الاَّخر 349 کرتی دیگر از جانب ابوالفوارس عبدالملک بن نوح سامانی رتبت سپهسالاری خراسان یافت لکن در ذی حجه ٔ همین سال معزول شده و البتکین بجای او منصوب گشت و بازالبتکین در 350 هَ . ق . معزول شد و سپهسالاری خراسان ابومنصور دادند و در این وقت او در صدد ائتلاف با رکن الدوله حسن دیلمی برآمد و وی را بگرگان خواند وشمگیربن زیار از این معنی آگاه شد و هزار دینار یوحنّاء طبیب را فرستاد و بومنصور را بزهر در ذی حجه ٔ 350 بکشت . آقای سید حسن تقی زاده در مقاله ای (شاهنامه و فردوسی ) نوشته اند: معروفترین و مهمترین شاهنامه های فارسی یا شاهنامه ٔ علی الاطلاق همانا شاهنامه ٔ بزرگی بوده که در نیمه ٔ اوّل قرن چهارم در شهر طوس از بلاد خراسان بحکم و در تحت نظارت فرمانروای آن خطه ابومنصور محمدبن عبدالرزاق بن عبداﷲبن فرّخ طوسی و برای او تألیف شده و در اندک زمان اشتهار یافته بود و دقیقی و بعد فردوسی بنظم آن کمر همت بستند. در باب این شاهنامه که بموضوع ما مستقیماً ارتباط دارد قدری مشروحتر سخن خواهیم راند. از تاریخ تألیف و احوال بانی این کتاب خیلی کم معلومات در دست است و ما از این شاهنامه فقط از دو مأخذ اطلاع داریم یکی دیباچه های شاهنامه ٔ فردوسی است که به اسم دیباچه ٔ قدیم و دیباچه ٔ بایسنقری معروفند و دیگری کتاب الاَّثارالباقیه ٔ بیرونی است .در کتاب بیرونی در دو جا ذکر این شاهنامه شده یکی در مورد نسب اسکندر و نسب سازی ایرانیان بر او که وی را از نسل دارا پادشاه ایران فرض میکنند و بیرونی در ردّ و ابطال اینگونه نسب سازیهای ِ متعصبانه دامنه ٔ سخن را دورتر برده و گوید: بلی دشمنان در طعن به انساب و عیبجوئی بعرض و ناموس اصرار و حرصی دارند چنانکه هواخواهان و طرفگیران در نیکو ساختن بدها و جلوگیری از عیب و خلل و نسبت بخوبی اصرار دارند و اغلب این اصرار آنها را وادار میکند که احادیثی جعل کنند که باعث ستایش شود و یا نسبی بسازند که بدودمانهای شریف برساند چنانکه برای پسر عبدالرزاق طوسی در شاهنامه نسبنامه ای جعل کرده اند که نسب او را بمنوچهر میرساند مورد دوّم در ضمن ثبت جدول اسامی و مدّت سلطنت ملوک اشکانی است که بیرونی اقوال مختلفه را درآن باب ذکر نموده و پنج جدول مختلف درج کرده . بعد از ذکر چهار جدول مختلف بیرونی گوید: و تواریخ این قسم دوّم را در کتاب شاهنامه ای که برای ابومنصوربن عبدالرّزاق پرداخته شده پیدا کردیم بقراری که در این جدول ثبت نمودیم ... و پشت سر این جمله جدول مذکور را بنقل از شاهنامه ٔ مزبور درج میکند. هر دو دیباچه شاهنامه ٔ فردوسی که ما از آنها جداگانه حرف خواهیم زد نیز صریحاً ذکر کرده اند که اصل شاهنامه ٔ فردوسی همان شاهنامه ٔ منثوری است که بحکم ابومنصور عبدالرّزاق و به اهتمام و مباشرت کدخدای او یا وکیل امورات پدرش ابومنصوربن احمد (یا محمّد)بن عبداﷲبن جعفربن فرّخ زاد (یا سعود)بن منصور معمری و بدستیاری چهارنفر یا بیشتر دانشمندان و ارباب خبر و سیر ایرانی و ظاهراً زردشتی (و شاید موبدان ) تألیف و پرداخته شده . در مقدمه ٔ قدیم شاهنامه (که به احتمال قوی قسمتی از آن از عین متن اصلی شاهنامه ابومنصوری است که در این مقدمه داخل شده نسب مجعول ابومنصوربن عبدالرّزاق که بیرونی از آن حرف میزند عیناً تا منوچهر و بالاتر از آن تا کیومرث درج است و همچنین نسب ابومنصوری معمری تا ((کنارنک پسر سرهنگ پرویز)). اسم این ابومنصور به ظن قوی محمد است یعنی از جمله ٔ اولاد عبدالرزاق طوسی که محمد و رافع و احمد بوده اند آنکه بانی کتاب شاهنامه و مکنی به ابومنصور بود همان محمد بوده که والی طوس بود زیرا که وی ظاهراً بزرگترین و بهرحال در منصب و مقام عالی ترین برادران بوده . مشارالیه ظاهراً از اوایل قرن چهارم در طوس مقام مهم داشته و حتی محتمل است پدرش نیزاز اعیان و امراء طوس بوده و پیش از سنه ٔ 334 هَ . ق . از طرف ابوعلی احمدبن محمدبن مظفربن محتاج چغانی (که از سنه ٔ 327 به این طرف از طرف سلاطین سامانی والی و سپهسالار خراسان بود) عامل طوس بوده . و اگر چه اولین بار که در کتب تاریخ ذکری از وی بنظر رسیده درسنه ٔ 335 است و بواسطه ٔ یاغی شدن ابوعلی چغانی به امیر نوح بن نصر سامانی وی نیز داخل در فتنه ٔ خراسان که از آنجا برخاست میشود ولی شکی نیست که مدتی پیش ازآن تاریخ در کار و دارای مقامی بوده است چه اولاً ابن الاثیر در آغاز کار او صریح گوید: که وی ابتدا از طرف ابوعلی چغانی حاکم طوس و مضافات آن بوده و ثانیاً بقول ثعالبی در یتیمةالدهر ابوعلی دامغانی وزیر امیرنوح بن منصور سامانی (366 - 387) که در سنه ٔ 377 بمنصب وزارت رسید و اندکی بعد (ظاهراً در سنه ٔ 378) معزول شد در جوانی پیش محمدبن عبدالرزاق و از منشیان اوبوده بعد در دربار بخارا مستقر شد و بدفعات رئیس دیوان رسائل و بکرات وزیر شد و گوید: وی پنجاه سال بلاانقطاع در خدمت و متصدی مشاغل دولتی سامانیان بوده بطوریکه در باره ٔ طول مدت خدمت او شعرها گفتند مبنی براینکه عزل برای مأمورین دولت مانند حیض است برای زنها و چنانکه زن بعد از پنجاه سالگی دیگر یائسه میشود ابوعلی دامغانی نیز از عزل آسوده شد و چون مشارالیه در حدود سنه ٔ 382 از رتبه ٔ وزارت معزول شد لهذا باید اقلاً از سنه ٔ 332 به این طرف و بلکه پیشتر از آن در دربار سامانیان مشغول خدمت بوده و مدتی پیش از آن منشی محمدبن عبدالرزاق بوده باشد. چون ابوعلی احمدبن ابی بکر محمدبن مظفربن محتاج چغانی والی و سپهسالار خراسان از طرف امرای سامانی در سنه ٔ 334 یاغی شد محمدبن عبدالرزاق نیز که ظاهراً از طرف وی حاکم طوس بود بدو ملحق شد. ابوعلی در محرم سنه ٔ 335 هَ . ق . وارد نیشابور شد که آنوقت مرکزایالت خراسان بود و در ربیعالأول آن سال بسوی مرو حرکت کرد که امیر نوح بن نصر سامانی آنجا بود و در جمادی الاولی مرو را از وی بگرفت و در جمادی الاَّخره بخارا را نیز که پایتخت بود بگرفت ، در موقع حرکت از نیشابور آنجا را به محمدبن عبدالرزاق سپرده و ویرا جانشین خود کرد. پس وی آنجا بحالت یاغی گری بود تا وقتی که درسنه ٔ 336 امیر نوح منصوربن قراتکین سپهسالار جدید خراسان و وشمگیربن زیار را که به امیرنوح پناه آورده بود مأمور دفع وی ساخت . آنها با قشون روی به نیشابورآوردند و محمد بجرجان فرار کرده و برکن الدوله ٔ دیلمی پناه برد و او ویرا بری خواند. منصوربن قراتکین بطوس هجوم برده و برادران محمد را که رافعبن عبدالرزاق و احمد باشند در قلعه ٔ شمیلان محاصره کرد بعد از آنجا بقلعه ٔ درک در سه فرسخی آنجا گریختند و در آنجا نیز محاصره شدند و پس از چند روز جنگ احمدبن عبدالرزاق با جماعتی از خویشاوندان و بنی اعمام خود امان خواست و رافع باز فرار کرد و قلعه تسلیم شد. عیال و مادرمحمدبن عبدالرزاق را به بخارا فرستادند. خود محمد در ری بود تا وقتی که رکن الدوله در سنه ٔ 337 بجنگ مرزبان بن محمدبن مسافر حکمران آذربایجان رفت ویرا نیز با خود بدانجا برد و پس از مغلوب شدن مرزبان محمدبن عبدالرزاق در آذربایجان مانده و قوت گرفت و تسلط پیداکرد ولی در سنه ٔ 338 باز به ری برگشت و با امیر نوح مکاتبه کرده و هدایا فرستاد تا از سر تقصیر او گذشت و در اوائل سال 339 بطوس برگشت و ظاهراً بواسطه ٔ همین دوستی و ارتباط با رکن الدوله بود که بعدها می بینیم در سنه ٔ 342 در موقع صلح میان ابوعلی چغانی سپهسالار خراسان و رکن الدوله (در حدود ماه شعبان ) در سفارتی که از اردوی خراسان پیش رکن الدوله برای صلح رفت محمدبن عبدالرزاق مشاور بود. در سنه ٔ 349 بازمحمدبن عبدالرزاق در جرجان با رکن الدوله ملاقات کرده و مال هنگفتی از او گرفت و بالاخره در سنه ٔ 351 پس از معزول شدن آلپتکین از حکمرانی و سپهسالاری خراسان و یاغی گری وی و جنگ او با قشون امیر منصوربن نوح در ربیع الاول آن سال و اعراض او و رفتنش بغزنه منصب او یعنی سپهسالاری خراسان که بزرگترین مناصب سلطنت سامانیان بود بمحمد بن عبدالرزاق واگذار شد و ظاهراً بقای وی در این منصب (و شاید در حیات نیز) طولی نکشیده زیرا که کمی بعد از آن ابوالحسن محمدبن ابراهیم بن سیمجور را در این مسند می بینیم و به احتمال خیلی قوی میتوانیم حدس بزنیم که محمدبن عبدالرزاق در همان اوقات درگذشته زیرا که هیچیک از سرداران بزرگ سامانی نبود که در موقعخدمت یا پس از عزلش متصل اخباری از او دیده نشود.
مقدسی در احسن التقاسیم گوید که مسجد جامع طابران را (که یکی از قصبات طوس بود) ابن عبدالرزاق مزین گردانیده در سنه ٔ 371 در موقع یاغی گری حسام الدوله ابوالعباس تاش که سپهسالار و والی خراسان بود و امیر نوح بن منصور سامانی او را معزول کرد نیز (بقول تاریخ یمینی ) یکی از سرداران خراسان موسوم به ابومحمدعبداﷲبن عبدالرزاق که از معارف لشکر خراسان بود بدو پیوست و با ابوالحسن سیمجور جنگ کرد و دور نیست که همین عبداﷲ نیز یکی از برادران کوچک ابومنصور ما بوده باشد. ظاهراً مسلّم است که بانی شاهنامه همین محمدبن عبدالرزاق است نه برادرش احمد چنانکه بعضی گمان کرده اند چه علاوه بر مقام بزرگ اولی که مناسبت با این کار مهم دارد خود فردوسی وی را((سپهبد)) میخواند که بمعنی همان صاحب الجیش است که در عهد سامانیان بزرگترین منصب دولتی بود. مقدمه ٔ بایسنقری وی را بلقب ((معتمدالملک )) مینامد و این نوع لقب در آن زمان اگرچه دربادی نظر بعید می آید ولی بنظر نگارنده ممکن بلکه محتمل است چنانکه اغلب بزرگان و امرای عهد سامانیان و آل بویه از این نوع لقبها داشتند . مقدمه ٔ قدیم شاهنامه (غیر بایسنقری ) اصلاً نسبت بنای شاهنامه را به امیرعبدالرزاق (پدر ابومنصور) میدهد و اگر ذکر این اسم بطور نسبت پدر که در فارسی سابقاً معمول بوده نباشد در آن صورت این هم یک روایت دیگری در بنای شاهنامه میشود. اما تاریخ تألیف این شاهنامه در نسخه های مختلفه ٔ دیباچه ٔ قدیم و دیباچه ٔ بایسنقری به اختلاف ذکرشده : سنه ٔ 306 و 336 و 346 و 360. تاریخ اولی و آخری ابعد احتمالات است چه اولی هم از زمان حکومت و امارت ابومنصور جلوتر است و هم ظهور اینگونه تألیفات فارسی در آن زمان بعید است خصوصاً که تألیف شاهنامه را در مقدمه ٔ قدیم شاهنامه بعد از ترجمه ٔ کلیله ودمنه به امر نصربن احمد سامانی میگذارد. در سنه ٔ 360 هم به اغلب احتمال ابومنصور درگذشته بود و یا اقلاً تسلط و اقتداری نداشته و خراسان در زیر حکم ابوالحسن سیمجور بود. سنه 336 هَ . ق . را نیز باید رد کنیم چه در همان سال ابومنصور یاغی ودر جنگ و بالاخره فراری بود پس نزدیکترین احتمالات بعقل همانا سنه ٔ 346 است که درنسخه ٔ قدیم شاهنامه ٔ لندن که دیباچه ٔ قدیم را دارد همین تاریخ بکلمات (نه به ارقام ) ذکر شده .
بانی این شاهنامه ابومنصور محمدبن عبدالرزاق طوسی و مباشر جمع و تألیف آن پیشکار پدر وی ابومنصور معمری یا سعودبن منصور معمری و مؤلفین مستقیم آن چند نفر زردشتی عالم و پهلوی دان از مؤبدان و دهقانان بودند که اسامی چهار نفر آنها باز در مقدمه ٔ شاهنامه ذکر شده اولی ساح یا سیاح پسر خراسان از هرات ، دوم یزدانداذ پسر شاهپور از سیستان ، سوم ماهوی خورشیذ پسر بهرام از شهر شاپور (در فارس )، چهارم شاذان پسر برزین از طوس . اسم این مؤلف اخیر صریحاً در شاهنامه ٔ فردوسی آمده و آن در باب داستان آوردن کتاب کلیله ودمنه از هند به ایران است که مأخذ روایت در این باب همین شاذان است . ماهوی را هم نولدکه حدس زده که شاید همان شاهوی پیر است که در فردوسی مأخذ روایت قصه ٔ آوردن شطرنج است و یکی از دو لفظ ماهوی و شاهوی تصحیف دیگری است . شاید یکی از مؤلفین یا مآخذ روایت شاهنامه ٔ منثور هم آزاد سرونامی بوده بقول فردوسی در مرو در پیش احمدبن سهل بوده و نسخه ٔ خداینامه را داشته و به اخبار ایران قدیم احاطه داشته و نسب خود را بسام نریمان میرسانیده و ظاهراًدر سن پیری مأخذ روایت داستان مرگ رستم در شاهنامه ٔ منثور شده احمدبن سهل بن هاشم بن ولیدبن جبلة (یا حمله )بن کامگار از سرداران بزرگ سامانیان بوده و از سنه ٔ 269 تا سنه ٔ 307 هَ . ق . اسم او و برادرهای او بسمت سرداری و مرزبانی مرو در تواریخ دیده میشود و در سنه ٔ 307 در بخارا در حبس وفات یافت و قطعاً مقصود فردوسی از احمد سهل همین شخص است . اگرچه یک بیت دیگر فردوسی که در همان موقع روایت از آزادسرو می آید بر حسب ظاهر منافی این فقره است زیرا در آنجا لفظ ((سهل ماهان بمرو)) موهم این است که مقصود وی احمدبن سهل بن ماهان است در صورتی که سردار معروف مزبور احمدبن سهل بن هاشم بوده ولی وقتی که دقت در مضمون بیت بشود واضح خواهد شد که ابداً این بیت ربطی به احمدبن سهل ندارد. ماهان ظاهراً یکی از محلات یا قسمتهای معروف شهر مرو بوده که به بنی ماهان نسبت داده میشده و عبارت نسخه ٔ قدیم شاهنامه ٔ لندن چنین است ((چراغ صف صدر ماهان بمرو)) که معنی واضح میشود . با وجود قرائن و بلکه دلائل واضح بر اینکه ((نامه خسروان )) و ((دفتر)) یا شاهنامه ای که مأخذ فردوسی بوده و آنرا برشته ٔ نظم کشیده همان شاهنامه ٔ ابومنصوری بوده باز یک اشکال مهمی در مسئله باقیست وآن عدم توافق بین جدول سلاطین اشکانی است که بیرونی بنقل از شاهنامه (معمول لابی منصوربن عبدالرزاق ) در کتاب ((الاَّثارالباقیه )) درج کرده و آنچه در شاهنامه ٔ فردوسی آمده که نه در اسامی و نه در عدد سلاطین مطابقت دارد علاوه بر این در جدول شاهنامه ٔ فردوسی هیچ چیزغیر از اسامی نه نفر از سلاطین اشکانی ذکر نشده و فقط مدّت سلطنت همه آنها را دویست سال ذکر کرده و مختصر اشاره بدان ها از قول و روایت دهقان شهر چاچ کرده و گذشته و در ختم کلام چنین گفته :
چو کوتاه شد شاخ و هم بیخشان
نگوید جهاندیده تاریخشان
از ایشان بجز نام نشنیده ام
نه در نامه ٔخسروان دیده ام .
در صورتی که در شاهنامه ٔ ابومنصوری (از قرار نقل بیرونی ) اسامی یازده نفر سلاطین اشکانی بترتیب و با ذکر مدّت سلطنت هر کدام از آنها آمده و مجموع مدت سلطنت همه آنها دویست و شصت و شش سال ذکر شده و هم خود اسامی و هم تقدیر و تأخیر آنها بکلی با روایت فردوسی مخالف است . پس اگر مدّت سلطنت هر پادشاهی بتفصیل در شاهنامه ٔ اصلی بوده چگونه فردوسی که آنرا بنظم درآورده و یا اقلاً آن کتاب مأخذ اساسی او بوده میگوید ((نه در نامه ٔ خسروان دیده ام ))؟ در حل ّ این اشکال چیزی که بخاطر می آید آن است که بگوئیم فردوسی در جزئیات تاریخ تحت اللفظ پیروی شاهنامه ٔ منثور فارسی را نکرده و مأخذهای دیگر هم در دست داشته و مخصوصاً در مثل این مورد که روایات قدیمه به اعلی درجه با هم اختلاف دارند و حتّی توان گفت دو روایت مستقل نیست که با هم موافق باشد بهیچوجه لازم ندیده روایت آن کتاب فارسی را پیروی کند و خواسته به اختصار از این باب تاریخ که در نظر او ایام تنزل قدرت ایران بوده بگذرد و نیز مقصود او از نشنیدن چیزی از اشکانیان داستانها و وقایع تاریخی عهد آنها بوده که چیزی قابل داستان سرائی نبوده نه مدت سلطنت هر کدام از آنان که در نظر وی و ازحیث مناسبت بموضوع او مطلب جزئی بوده و در داستان بزرگ ایران اهمیتی نداشته . مخصوصاً جدول اشکانیان و عدد و اسامی و مدت سلطنت آنها بقدری در مآخذ مختلفه مخالف و متباین با هم است که حتی اغلب کتبی که در سایر وقایع عادةً یک مأخذ معین داشته اند چون به این باب رسیده اند مأخذ خود را کنار گذاشته و خود در میان روایات اجتهاد کرده و یک روایت دیگری برداشته و ذکر کرده اند. نگارنده ٔ این سطور از کتب متقدمین و مآخذ مختلفه 17 روایت و جدول جداگانه و مستقل در فهرست سلاطین اشکانیان جمع کرده ام و در مقام مقابله ٔ آنها با همدیگر دو جدول را عین همدیگر نیافتم . در مقابل این شبهه ٔ ضعیف قرائن صریحه ٔ دیگری بر عین همدیگر و یکی بودن شاهنامه ٔ ابومنصوری ومأخذ فردوسی در دست داریم . علاوه بر اینکه نسب مجعولی که بیرونی ذکر از آن میکند که ابن عبدالرّزاق در شاهنامه برای خود ساخته (یعنی برای او افتعال کرده اند) در مقدمه ٔ قدیم شاهنامه ٔ فردوسی (که به اغلب احتمال مدّت قلیلی بعد از تألیف شاهنامه ٔ فردوسی نوشته شده و دارای قسمتی از عین متن اصلی دیباچه ٔ شاهنامه ٔابومنصوری است .) عیناً با نسب نامه ٔ ابومنصور معمری درج است ، اگر دقتی در مقدمه ای که خود فردوسی بشاهنامه کرده و در آن مروری بدقت بنمائیم تا اندازه ای این مطلب روشن تر میشود چنانکه فردوسی گوید:
یکی نامه بد از گه باستان
فراوان بدو اندرون داستان
پراکنده در دست هر موبدی
از او بهره ای برده هر بخردی .
که مقصود خداینامه است که از زمان قدیم مانده بوده ولی چنانکه از مأخذ دیگر نیز تأییدشده تمام آن پیدا نمی شده و فقط در دست هر موبدی قسمتی از آن باقی بوده و ابومنصور همت بر جمع همه ٔ این اجزا متفرقه و تکمیل کتاب گماشت و موبدان را از اطراف و اکناف جمعآوری کرد چنانکه فردوسی گفته :
یکی پهلوان بود دهقان نژاد
دلیر و بزرگ و خردمند و راد
که مقصود همان ابومنصور است که نسب خود را بمنوچهر میرسانید و خود را از اولاد سلاطین ایران قلمداد میکرد و بواسطه ٔ همان نسب جعلی که بر خود می بست بخیال جمع و احیای تواریخ ملوک ایران افتاده و در پی گرد آوردن و تحقیق آنها بود چنانکه گفته :
پژوهنده ٔ روزگار نخست
گذشته سخنها همه بازجست .
و بگرد آوردن او مؤبدان را از هر نقطه در طوس مانند شاهوی و یزدانداد و غیره اشاره میکند به این بیت که گوید:
زهر کشوری موبدی سالخورد
بیاورد کین نامه را گرد کرد.
و پس از آنکه :
بگفتند پیشش یکایک مهان
سخنهای شاهان و گشت جهان .
حکم بتألیف شاهنامه دادو:
چوبشنید از ایشان سپهبد سخن
یکی نامور نامه افکند بن
از این دو بیت اخیر میشود استنباط کرد که اولاً شاید خود این موبدان شاهنامه را تألیف نکرده اند بلکه آنها نقل شفاهی از محفوظات و روایات سینه بسینه ٔ خود یا ترجمه از پهلوی کرده و کسی دیگر یا کسان دیگر (ابومنصور معمری یا ابوعلی بلخی یا دیگری ) تألیف کرده و از کلمه ٔ ((سپهبد)) میشود بطور قطع گفت که بانی شاهنامه همان محمدبن عبدالرزاق بود نه برادرش احمد که چنانکه در بعض نسخه ها آمده ، زیرا که فقط محمد بود که سپهبد و صاحب الجیش خراسان بوده از کلمه ٔ ((مهان )) توان حدس زد که علاوه بر مؤبدان ، بزرگان و دهاقین هم در جمع حکایات و روایات کمک کرده اند چنانکه فردوسی نیز همیشه از ((دهقان )))) نقل میکند (اگر مقصود دهقان دانشور مؤلف خداینامه نباشد) و عبارت ((سخنهای شاهان )) را میشود اشاره بخطب و وصایا و اندرز و حکمت سلاطین دانست که علاوه بر داستان و تاریخ اینگونه مطالب هم جمعآوری شده بودو اینکه فردوسی گوید:
چو از دفتر این داستانها بسی
همی خواند خواننده بر هرکسی .
قرینه ٔ آن است که پیش از نظم دقیقی شاهنامه را که ظاهراً بین سنه ٔ 360 و 370 هَ .ق . وقوع یافته مدّتها بوده که شاهنامه ٔ منثور قدیم نقل مجالس و ورد محافل بوده و این فقره دلیل آن میشود که بر خلاف ادّعای بعضی نسخه ها آن شاهنامه در سنه 360 تألیف نشده بلکه خیلی پیش از آن تاریخ تألیف شده بود. لفظ ((دفتر)) نیز همه جا در شاهنامه ٔ فردوسی اشاره به همان شاهنامه ٔ منثور است -انتهی . رجوع به مقاله ٔ شاهنامه و فردوسی در کتاب هزاره ٔ فردوسی چ وزارت فرهنگ صص 56 - 63 شود. علامه ٔ قزوینی در مقاله مقدمه ٔ قدیم شاهنامه آورده است : اکنون ببینیم این ابومنصوربن عبدالرزاق طوسی کیست ، در مآخذ ثلثه ٔ مذکوره یعنی آثارالباقیه و مقدمه ٔ قدیم و جدید شاهنامه که اشاره بفراهم آوردن شاهنامه ای برای ابومنصور مذکور کرده اند ابداً متعرض ترجمه ٔ حال او و شرح سوانح زندگی اوبهیچوجه من الوجوه نشده اند تا هویت او کمابیش معلوم شود ولی در بعضی کتب تواریخ و ادب و غیره مانند زین الاخبار گردیزی و تاریخ بخارای نرشخی و یتیمةالدهر ثعالبی و احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم مقدسی و کامل ابن الاثیر در ضمن نقل حوادثی که در خراسان مابین سنوات 330 - 350 هَ . ق . واقع شده مکرراً نام شخصی از اعیان معاریف دولت سامانیان موسوم به ابومنصور محمدبن عبدالرزاق که ابتدا حاکم طوس و نیشابور بوده و سپس در سنه ٔ 349 و 350 دو مرتبه به سپهسالاری کل ّ ولایات خراسان که از اعظم مناصب دولت سامانیه بوده نایل گردیده و بالاخره در سنه ٔ 351 مسموم و مقتول شده بمیان می آید که از نام و نسب و کنیه ٔ او و محل اقامت او و عصر او و سایر خصوصیات او قطع و یقین حاصل میشود که این ابومنصور محمدبن عبدالرزاق با آن ابومنصور محمدبن عبدالرزاق طوسی مذکور در آثارالباقیه و در مقدمه ٔ شاهنامه که بفرمان او در سنه ٔ 346 شاهنامه ٔ نثری جمع کرده اند یکی است چه کسی که در سنه ٔ 346 (که تاریخ تألیف شاهنامه ٔ نثر ابومنصوری است بتصریح مقدمه ) در حیات باشد و در طوس باشد و با دستگاه تمام از پادشاهی و ساز مهتران در آنجا زیست نماید و مانند ملوک و سلاطین دستوری (یعنی وزیری ) داشته باشد و نام و نسب او نیز ابومنصور محمدبن عبدالرزاق باشد هیچکس دیگر نمیتواند باشد جز همان شخص معروف تاریخی سابق الذکر متوفی در سنه 351 که کتب تواریخ مشحون از عظایم اعمال اوست و احتمال تعدّد شخصین یعنی وجود داشتن دو ابومنصورمحمدبن عبدالرزاق با توارد در جمیع خصوصیات مذکوره از اسم و کنیه و نام پدر و مکان و زمان و غیره را کسی نمیتواند بدهد مگر آنکه غرضش مکابره باشد. حال که هویت ابومنصور محمدبن عبدالرزاق که شاهنامه ٔ نثر را بفرمان او جمع کرده اند معلوم گشت و دانسته شد که او یکی از معاریف رجال تاریخی قرن چهارم است و چون کتب تواریخ و ادب که ذکری از او کرده اند و به اسامی آنهاقبلاً اشاره کردیم در محل دسترس عموم میباشد بنابراین دیگر لازم نمیدانیم که مسطورات آنها را در اینجا تکرار کنیم و خوانندگان را که طالب اطلاع از جزئیات احوال او بطور تفصیل باشند حواله بکتب مذکوره میدهیم و بمطلب خود که صحبت از شاهنامه ٔ ابومنصوری باشد باز میگردیم . مکرر گفتیم که بنحو قطع و یقین ، چنانکه صریح مقدمه ٔ قدیم شاهنامه است ، این شاهنامه ابومنصوری بنثر بوده است نه بنظم و نیز بظن ّ بسیار قوی چنانکه باز صریح همان مقدمه است همین شاهنامه ٔ ابومنصوری بوده است که فردوسی علیه الرحمه آنرا در سلک نظم کشیده وشاهنامه ٔ معروف خود را (به استثنای مقدار قلیلی از آن که دقیقی سابقاً بنظم درآورده بوده ) از آن ساخته است نه شاهنامه ٔ دیگری علی ای تقدیر خواه مأخذ نظم فردوسی این شاهنامه ٔ ابومنصوری بوده است یا یکی از شاهنامه های متفرقه ٔ دیگر قبل از آنکه شاهنامه ٔ فردوسی روی کار بیاید سایر شاهنامه ها لابد کمابیش مابین مردم معروف و در محل دسترس عموم بوده اند زیرا که می بینیم مؤلفین آن ازمنه مانند ابوریحان بیرونی و ثعالبی و صاحب قابوس نامه و مترجم تاریخ طبری و صاحب مجمل التواریخ و ابن اسفندیار صاحب تاریخ طبرستان چنانکه گذشت از آنها به اسم و رسم نقل کرده اند. ولی چون بالطبیعه رغبت مردم بحفظ شعر بیشتر از نثر بوده و در نتیجه توفّر دواعی نقل و استنساخ قصص منظوم بمراتب بیشتر از نقل و استنساخ قصص منثور است بخصوص قصصی که از قبیل حماسه ٔ ملی و داستان پهلوانان و دلاوران قدیم قوم باشد آن هم نظم شاعر ساحرزبردستی مانند فردوسی ، بدین مناسبات ظاهراً طولی نکشیده بوده که شاهنامه ٔ فردوسی بمضمون : الق عصاک فاذاهی تلقف ما یأفکون (قرآن 117/7). سایر شاهنامه های متفرقه را بکلی از میان برده است بخصوص که صنعت طبع هنوز اختراع نشده بوده و سایر شاهنامه ها نیز قطور و حجیم بوده اند و استنساخ پنجاه شصت هزار بیت شعر و همان مقدار نثر در آن واحد کار آسان کم خرجی برای همه کس نبوده است لهذا طبیعی است که کم کم عده ٔ شاهنامه های نثر رو بتناقص گذارده و نسخ آنها کمیاب شده تا آنکه بکلی از میان رفته اند چنانکه امروزه در هیچ جا از هیچیک از آنها کسی نشانی نمیدهد ولی بقراین عدیده که بعدها مذکور خواهد شد مقدمه ٔ یکی از این شاهنامه های نثر قبل از فردوسی یعنی مقدمه شاهنامه ٔ ابومنصوری هنوز گویا بالتمام والکمال باقیست و آن عبارت است از همین مقدمه ٔ قدیمی که در بعضی نسخ قدیمه ٔ شاهنامه های فردوسی (قبل از هشتصد هجری ) یافت میشود و در صدر مقاله به آن اشاره کردیم و آن را یکی از سه قسم مقدمه ٔ شاهنامه ٔ فردوسی یعنی مقدمه ٔ قدیم و مقدمه ٔ اوسط و مقدمه بایسنقری شمردیم و همین مقدمه است که موضوع مقاله ٔ حاضره ٔ ماست و ما قسمت عمده ٔ آن را عیناً از روی چند نسخه ٔ متفرقه ٔ شاهنامه ٔ فردوسی که بقدر امکان تصحیح کرده ایم در ذیل نقل خواهیم کرد یعنی تا آنجا که مظنوناً جزء شاهنامه ٔ ابومنصوری بوده است و هنوز صحبت از فردوسی و سلطان محمود بمیان نیامده زیرا که این مقدمه قدیم به استثنای دو سه صفحه قسمت اخیر آن و به استثنای یک جمله ٔ دو سه سطری در اثناء قسمت اول که در آنجا نیز ذکری اجمالی از سلطان محمود و فردوسی است و ما در موقع خود به آنها اشاره خواهیم کرد بقیه عیناً مقدمه ٔ شاهنامه ٔ ابومنصوری است و گویا نساخ قدیم شاهنامه ٔ فردوسی بواسطه ٔ کمال مناسبتی که این مقدمه موضوعاً و مضموناً و از کلیه ٔ حیثیات دیگر با شاهنامه ٔ فردوسی داشته است آنرا از همان ازمنه ٔ بسیار قدیمه و شاید مقارن عصر خود فردوسی از ابتدای شاهنامه ٔ نثر ابومنصوری برداشته و به ابتدای شاهنامه ٔ منظوم فردوسی ملحق کرده اند بخصوص که شاهنامه ٔ ابومنصوری بنا بعقیده ٔ مشهور و بتصریح هر دو مقدمه ٔ قدیم و جدید شاهنامه اصلاً عین همان کتابی بوده است که فردوسی آنرا برشته ٔ نظم درآورده و اساس کار سی ساله ٔ او بوده است و در این صورت مناسبت بین مقدمه ٔ شاهنامه ٔ ابومنصوری و شاهنامه ٔ فردوسی بحد کمال خواهد بود -انتهی . رجوع به مقاله ٔ مقدمه ٔ قدیم شاهنامه در کتاب هزاره ٔ فردوسی صص 128 - 130 شود.
مقدسی در احسن التقاسیم گوید که مسجد جامع طابران را (که یکی از قصبات طوس بود) ابن عبدالرزاق مزین گردانیده در سنه ٔ 371 در موقع یاغی گری حسام الدوله ابوالعباس تاش که سپهسالار و والی خراسان بود و امیر نوح بن منصور سامانی او را معزول کرد نیز (بقول تاریخ یمینی ) یکی از سرداران خراسان موسوم به ابومحمدعبداﷲبن عبدالرزاق که از معارف لشکر خراسان بود بدو پیوست و با ابوالحسن سیمجور جنگ کرد و دور نیست که همین عبداﷲ نیز یکی از برادران کوچک ابومنصور ما بوده باشد. ظاهراً مسلّم است که بانی شاهنامه همین محمدبن عبدالرزاق است نه برادرش احمد چنانکه بعضی گمان کرده اند چه علاوه بر مقام بزرگ اولی که مناسبت با این کار مهم دارد خود فردوسی وی را((سپهبد)) میخواند که بمعنی همان صاحب الجیش است که در عهد سامانیان بزرگترین منصب دولتی بود. مقدمه ٔ بایسنقری وی را بلقب ((معتمدالملک )) مینامد و این نوع لقب در آن زمان اگرچه دربادی نظر بعید می آید ولی بنظر نگارنده ممکن بلکه محتمل است چنانکه اغلب بزرگان و امرای عهد سامانیان و آل بویه از این نوع لقبها داشتند . مقدمه ٔ قدیم شاهنامه (غیر بایسنقری ) اصلاً نسبت بنای شاهنامه را به امیرعبدالرزاق (پدر ابومنصور) میدهد و اگر ذکر این اسم بطور نسبت پدر که در فارسی سابقاً معمول بوده نباشد در آن صورت این هم یک روایت دیگری در بنای شاهنامه میشود. اما تاریخ تألیف این شاهنامه در نسخه های مختلفه ٔ دیباچه ٔ قدیم و دیباچه ٔ بایسنقری به اختلاف ذکرشده : سنه ٔ 306 و 336 و 346 و 360. تاریخ اولی و آخری ابعد احتمالات است چه اولی هم از زمان حکومت و امارت ابومنصور جلوتر است و هم ظهور اینگونه تألیفات فارسی در آن زمان بعید است خصوصاً که تألیف شاهنامه را در مقدمه ٔ قدیم شاهنامه بعد از ترجمه ٔ کلیله ودمنه به امر نصربن احمد سامانی میگذارد. در سنه ٔ 360 هم به اغلب احتمال ابومنصور درگذشته بود و یا اقلاً تسلط و اقتداری نداشته و خراسان در زیر حکم ابوالحسن سیمجور بود. سنه 336 هَ . ق . را نیز باید رد کنیم چه در همان سال ابومنصور یاغی ودر جنگ و بالاخره فراری بود پس نزدیکترین احتمالات بعقل همانا سنه ٔ 346 است که درنسخه ٔ قدیم شاهنامه ٔ لندن که دیباچه ٔ قدیم را دارد همین تاریخ بکلمات (نه به ارقام ) ذکر شده .
بانی این شاهنامه ابومنصور محمدبن عبدالرزاق طوسی و مباشر جمع و تألیف آن پیشکار پدر وی ابومنصور معمری یا سعودبن منصور معمری و مؤلفین مستقیم آن چند نفر زردشتی عالم و پهلوی دان از مؤبدان و دهقانان بودند که اسامی چهار نفر آنها باز در مقدمه ٔ شاهنامه ذکر شده اولی ساح یا سیاح پسر خراسان از هرات ، دوم یزدانداذ پسر شاهپور از سیستان ، سوم ماهوی خورشیذ پسر بهرام از شهر شاپور (در فارس )، چهارم شاذان پسر برزین از طوس . اسم این مؤلف اخیر صریحاً در شاهنامه ٔ فردوسی آمده و آن در باب داستان آوردن کتاب کلیله ودمنه از هند به ایران است که مأخذ روایت در این باب همین شاذان است . ماهوی را هم نولدکه حدس زده که شاید همان شاهوی پیر است که در فردوسی مأخذ روایت قصه ٔ آوردن شطرنج است و یکی از دو لفظ ماهوی و شاهوی تصحیف دیگری است . شاید یکی از مؤلفین یا مآخذ روایت شاهنامه ٔ منثور هم آزاد سرونامی بوده بقول فردوسی در مرو در پیش احمدبن سهل بوده و نسخه ٔ خداینامه را داشته و به اخبار ایران قدیم احاطه داشته و نسب خود را بسام نریمان میرسانیده و ظاهراًدر سن پیری مأخذ روایت داستان مرگ رستم در شاهنامه ٔ منثور شده احمدبن سهل بن هاشم بن ولیدبن جبلة (یا حمله )بن کامگار از سرداران بزرگ سامانیان بوده و از سنه ٔ 269 تا سنه ٔ 307 هَ . ق . اسم او و برادرهای او بسمت سرداری و مرزبانی مرو در تواریخ دیده میشود و در سنه ٔ 307 در بخارا در حبس وفات یافت و قطعاً مقصود فردوسی از احمد سهل همین شخص است . اگرچه یک بیت دیگر فردوسی که در همان موقع روایت از آزادسرو می آید بر حسب ظاهر منافی این فقره است زیرا در آنجا لفظ ((سهل ماهان بمرو)) موهم این است که مقصود وی احمدبن سهل بن ماهان است در صورتی که سردار معروف مزبور احمدبن سهل بن هاشم بوده ولی وقتی که دقت در مضمون بیت بشود واضح خواهد شد که ابداً این بیت ربطی به احمدبن سهل ندارد. ماهان ظاهراً یکی از محلات یا قسمتهای معروف شهر مرو بوده که به بنی ماهان نسبت داده میشده و عبارت نسخه ٔ قدیم شاهنامه ٔ لندن چنین است ((چراغ صف صدر ماهان بمرو)) که معنی واضح میشود . با وجود قرائن و بلکه دلائل واضح بر اینکه ((نامه خسروان )) و ((دفتر)) یا شاهنامه ای که مأخذ فردوسی بوده و آنرا برشته ٔ نظم کشیده همان شاهنامه ٔ ابومنصوری بوده باز یک اشکال مهمی در مسئله باقیست وآن عدم توافق بین جدول سلاطین اشکانی است که بیرونی بنقل از شاهنامه (معمول لابی منصوربن عبدالرزاق ) در کتاب ((الاَّثارالباقیه )) درج کرده و آنچه در شاهنامه ٔ فردوسی آمده که نه در اسامی و نه در عدد سلاطین مطابقت دارد علاوه بر این در جدول شاهنامه ٔ فردوسی هیچ چیزغیر از اسامی نه نفر از سلاطین اشکانی ذکر نشده و فقط مدّت سلطنت همه آنها را دویست سال ذکر کرده و مختصر اشاره بدان ها از قول و روایت دهقان شهر چاچ کرده و گذشته و در ختم کلام چنین گفته :
چو کوتاه شد شاخ و هم بیخشان
نگوید جهاندیده تاریخشان
از ایشان بجز نام نشنیده ام
نه در نامه ٔخسروان دیده ام .
در صورتی که در شاهنامه ٔ ابومنصوری (از قرار نقل بیرونی ) اسامی یازده نفر سلاطین اشکانی بترتیب و با ذکر مدّت سلطنت هر کدام از آنها آمده و مجموع مدت سلطنت همه آنها دویست و شصت و شش سال ذکر شده و هم خود اسامی و هم تقدیر و تأخیر آنها بکلی با روایت فردوسی مخالف است . پس اگر مدّت سلطنت هر پادشاهی بتفصیل در شاهنامه ٔ اصلی بوده چگونه فردوسی که آنرا بنظم درآورده و یا اقلاً آن کتاب مأخذ اساسی او بوده میگوید ((نه در نامه ٔ خسروان دیده ام ))؟ در حل ّ این اشکال چیزی که بخاطر می آید آن است که بگوئیم فردوسی در جزئیات تاریخ تحت اللفظ پیروی شاهنامه ٔ منثور فارسی را نکرده و مأخذهای دیگر هم در دست داشته و مخصوصاً در مثل این مورد که روایات قدیمه به اعلی درجه با هم اختلاف دارند و حتّی توان گفت دو روایت مستقل نیست که با هم موافق باشد بهیچوجه لازم ندیده روایت آن کتاب فارسی را پیروی کند و خواسته به اختصار از این باب تاریخ که در نظر او ایام تنزل قدرت ایران بوده بگذرد و نیز مقصود او از نشنیدن چیزی از اشکانیان داستانها و وقایع تاریخی عهد آنها بوده که چیزی قابل داستان سرائی نبوده نه مدت سلطنت هر کدام از آنان که در نظر وی و ازحیث مناسبت بموضوع او مطلب جزئی بوده و در داستان بزرگ ایران اهمیتی نداشته . مخصوصاً جدول اشکانیان و عدد و اسامی و مدت سلطنت آنها بقدری در مآخذ مختلفه مخالف و متباین با هم است که حتی اغلب کتبی که در سایر وقایع عادةً یک مأخذ معین داشته اند چون به این باب رسیده اند مأخذ خود را کنار گذاشته و خود در میان روایات اجتهاد کرده و یک روایت دیگری برداشته و ذکر کرده اند. نگارنده ٔ این سطور از کتب متقدمین و مآخذ مختلفه 17 روایت و جدول جداگانه و مستقل در فهرست سلاطین اشکانیان جمع کرده ام و در مقام مقابله ٔ آنها با همدیگر دو جدول را عین همدیگر نیافتم . در مقابل این شبهه ٔ ضعیف قرائن صریحه ٔ دیگری بر عین همدیگر و یکی بودن شاهنامه ٔ ابومنصوری ومأخذ فردوسی در دست داریم . علاوه بر اینکه نسب مجعولی که بیرونی ذکر از آن میکند که ابن عبدالرّزاق در شاهنامه برای خود ساخته (یعنی برای او افتعال کرده اند) در مقدمه ٔ قدیم شاهنامه ٔ فردوسی (که به اغلب احتمال مدّت قلیلی بعد از تألیف شاهنامه ٔ فردوسی نوشته شده و دارای قسمتی از عین متن اصلی دیباچه ٔ شاهنامه ٔابومنصوری است .) عیناً با نسب نامه ٔ ابومنصور معمری درج است ، اگر دقتی در مقدمه ای که خود فردوسی بشاهنامه کرده و در آن مروری بدقت بنمائیم تا اندازه ای این مطلب روشن تر میشود چنانکه فردوسی گوید:
یکی نامه بد از گه باستان
فراوان بدو اندرون داستان
پراکنده در دست هر موبدی
از او بهره ای برده هر بخردی .
که مقصود خداینامه است که از زمان قدیم مانده بوده ولی چنانکه از مأخذ دیگر نیز تأییدشده تمام آن پیدا نمی شده و فقط در دست هر موبدی قسمتی از آن باقی بوده و ابومنصور همت بر جمع همه ٔ این اجزا متفرقه و تکمیل کتاب گماشت و موبدان را از اطراف و اکناف جمعآوری کرد چنانکه فردوسی گفته :
یکی پهلوان بود دهقان نژاد
دلیر و بزرگ و خردمند و راد
که مقصود همان ابومنصور است که نسب خود را بمنوچهر میرسانید و خود را از اولاد سلاطین ایران قلمداد میکرد و بواسطه ٔ همان نسب جعلی که بر خود می بست بخیال جمع و احیای تواریخ ملوک ایران افتاده و در پی گرد آوردن و تحقیق آنها بود چنانکه گفته :
پژوهنده ٔ روزگار نخست
گذشته سخنها همه بازجست .
و بگرد آوردن او مؤبدان را از هر نقطه در طوس مانند شاهوی و یزدانداد و غیره اشاره میکند به این بیت که گوید:
زهر کشوری موبدی سالخورد
بیاورد کین نامه را گرد کرد.
و پس از آنکه :
بگفتند پیشش یکایک مهان
سخنهای شاهان و گشت جهان .
حکم بتألیف شاهنامه دادو:
چوبشنید از ایشان سپهبد سخن
یکی نامور نامه افکند بن
از این دو بیت اخیر میشود استنباط کرد که اولاً شاید خود این موبدان شاهنامه را تألیف نکرده اند بلکه آنها نقل شفاهی از محفوظات و روایات سینه بسینه ٔ خود یا ترجمه از پهلوی کرده و کسی دیگر یا کسان دیگر (ابومنصور معمری یا ابوعلی بلخی یا دیگری ) تألیف کرده و از کلمه ٔ ((سپهبد)) میشود بطور قطع گفت که بانی شاهنامه همان محمدبن عبدالرزاق بود نه برادرش احمد که چنانکه در بعض نسخه ها آمده ، زیرا که فقط محمد بود که سپهبد و صاحب الجیش خراسان بوده از کلمه ٔ ((مهان )) توان حدس زد که علاوه بر مؤبدان ، بزرگان و دهاقین هم در جمع حکایات و روایات کمک کرده اند چنانکه فردوسی نیز همیشه از ((دهقان )))) نقل میکند (اگر مقصود دهقان دانشور مؤلف خداینامه نباشد) و عبارت ((سخنهای شاهان )) را میشود اشاره بخطب و وصایا و اندرز و حکمت سلاطین دانست که علاوه بر داستان و تاریخ اینگونه مطالب هم جمعآوری شده بودو اینکه فردوسی گوید:
چو از دفتر این داستانها بسی
همی خواند خواننده بر هرکسی .
قرینه ٔ آن است که پیش از نظم دقیقی شاهنامه را که ظاهراً بین سنه ٔ 360 و 370 هَ .ق . وقوع یافته مدّتها بوده که شاهنامه ٔ منثور قدیم نقل مجالس و ورد محافل بوده و این فقره دلیل آن میشود که بر خلاف ادّعای بعضی نسخه ها آن شاهنامه در سنه 360 تألیف نشده بلکه خیلی پیش از آن تاریخ تألیف شده بود. لفظ ((دفتر)) نیز همه جا در شاهنامه ٔ فردوسی اشاره به همان شاهنامه ٔ منثور است -انتهی . رجوع به مقاله ٔ شاهنامه و فردوسی در کتاب هزاره ٔ فردوسی چ وزارت فرهنگ صص 56 - 63 شود. علامه ٔ قزوینی در مقاله مقدمه ٔ قدیم شاهنامه آورده است : اکنون ببینیم این ابومنصوربن عبدالرزاق طوسی کیست ، در مآخذ ثلثه ٔ مذکوره یعنی آثارالباقیه و مقدمه ٔ قدیم و جدید شاهنامه که اشاره بفراهم آوردن شاهنامه ای برای ابومنصور مذکور کرده اند ابداً متعرض ترجمه ٔ حال او و شرح سوانح زندگی اوبهیچوجه من الوجوه نشده اند تا هویت او کمابیش معلوم شود ولی در بعضی کتب تواریخ و ادب و غیره مانند زین الاخبار گردیزی و تاریخ بخارای نرشخی و یتیمةالدهر ثعالبی و احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم مقدسی و کامل ابن الاثیر در ضمن نقل حوادثی که در خراسان مابین سنوات 330 - 350 هَ . ق . واقع شده مکرراً نام شخصی از اعیان معاریف دولت سامانیان موسوم به ابومنصور محمدبن عبدالرزاق که ابتدا حاکم طوس و نیشابور بوده و سپس در سنه ٔ 349 و 350 دو مرتبه به سپهسالاری کل ّ ولایات خراسان که از اعظم مناصب دولت سامانیه بوده نایل گردیده و بالاخره در سنه ٔ 351 مسموم و مقتول شده بمیان می آید که از نام و نسب و کنیه ٔ او و محل اقامت او و عصر او و سایر خصوصیات او قطع و یقین حاصل میشود که این ابومنصور محمدبن عبدالرزاق با آن ابومنصور محمدبن عبدالرزاق طوسی مذکور در آثارالباقیه و در مقدمه ٔ شاهنامه که بفرمان او در سنه ٔ 346 شاهنامه ٔ نثری جمع کرده اند یکی است چه کسی که در سنه ٔ 346 (که تاریخ تألیف شاهنامه ٔ نثر ابومنصوری است بتصریح مقدمه ) در حیات باشد و در طوس باشد و با دستگاه تمام از پادشاهی و ساز مهتران در آنجا زیست نماید و مانند ملوک و سلاطین دستوری (یعنی وزیری ) داشته باشد و نام و نسب او نیز ابومنصور محمدبن عبدالرزاق باشد هیچکس دیگر نمیتواند باشد جز همان شخص معروف تاریخی سابق الذکر متوفی در سنه 351 که کتب تواریخ مشحون از عظایم اعمال اوست و احتمال تعدّد شخصین یعنی وجود داشتن دو ابومنصورمحمدبن عبدالرزاق با توارد در جمیع خصوصیات مذکوره از اسم و کنیه و نام پدر و مکان و زمان و غیره را کسی نمیتواند بدهد مگر آنکه غرضش مکابره باشد. حال که هویت ابومنصور محمدبن عبدالرزاق که شاهنامه ٔ نثر را بفرمان او جمع کرده اند معلوم گشت و دانسته شد که او یکی از معاریف رجال تاریخی قرن چهارم است و چون کتب تواریخ و ادب که ذکری از او کرده اند و به اسامی آنهاقبلاً اشاره کردیم در محل دسترس عموم میباشد بنابراین دیگر لازم نمیدانیم که مسطورات آنها را در اینجا تکرار کنیم و خوانندگان را که طالب اطلاع از جزئیات احوال او بطور تفصیل باشند حواله بکتب مذکوره میدهیم و بمطلب خود که صحبت از شاهنامه ٔ ابومنصوری باشد باز میگردیم . مکرر گفتیم که بنحو قطع و یقین ، چنانکه صریح مقدمه ٔ قدیم شاهنامه است ، این شاهنامه ابومنصوری بنثر بوده است نه بنظم و نیز بظن ّ بسیار قوی چنانکه باز صریح همان مقدمه است همین شاهنامه ٔ ابومنصوری بوده است که فردوسی علیه الرحمه آنرا در سلک نظم کشیده وشاهنامه ٔ معروف خود را (به استثنای مقدار قلیلی از آن که دقیقی سابقاً بنظم درآورده بوده ) از آن ساخته است نه شاهنامه ٔ دیگری علی ای تقدیر خواه مأخذ نظم فردوسی این شاهنامه ٔ ابومنصوری بوده است یا یکی از شاهنامه های متفرقه ٔ دیگر قبل از آنکه شاهنامه ٔ فردوسی روی کار بیاید سایر شاهنامه ها لابد کمابیش مابین مردم معروف و در محل دسترس عموم بوده اند زیرا که می بینیم مؤلفین آن ازمنه مانند ابوریحان بیرونی و ثعالبی و صاحب قابوس نامه و مترجم تاریخ طبری و صاحب مجمل التواریخ و ابن اسفندیار صاحب تاریخ طبرستان چنانکه گذشت از آنها به اسم و رسم نقل کرده اند. ولی چون بالطبیعه رغبت مردم بحفظ شعر بیشتر از نثر بوده و در نتیجه توفّر دواعی نقل و استنساخ قصص منظوم بمراتب بیشتر از نقل و استنساخ قصص منثور است بخصوص قصصی که از قبیل حماسه ٔ ملی و داستان پهلوانان و دلاوران قدیم قوم باشد آن هم نظم شاعر ساحرزبردستی مانند فردوسی ، بدین مناسبات ظاهراً طولی نکشیده بوده که شاهنامه ٔ فردوسی بمضمون : الق عصاک فاذاهی تلقف ما یأفکون (قرآن 117/7). سایر شاهنامه های متفرقه را بکلی از میان برده است بخصوص که صنعت طبع هنوز اختراع نشده بوده و سایر شاهنامه ها نیز قطور و حجیم بوده اند و استنساخ پنجاه شصت هزار بیت شعر و همان مقدار نثر در آن واحد کار آسان کم خرجی برای همه کس نبوده است لهذا طبیعی است که کم کم عده ٔ شاهنامه های نثر رو بتناقص گذارده و نسخ آنها کمیاب شده تا آنکه بکلی از میان رفته اند چنانکه امروزه در هیچ جا از هیچیک از آنها کسی نشانی نمیدهد ولی بقراین عدیده که بعدها مذکور خواهد شد مقدمه ٔ یکی از این شاهنامه های نثر قبل از فردوسی یعنی مقدمه شاهنامه ٔ ابومنصوری هنوز گویا بالتمام والکمال باقیست و آن عبارت است از همین مقدمه ٔ قدیمی که در بعضی نسخ قدیمه ٔ شاهنامه های فردوسی (قبل از هشتصد هجری ) یافت میشود و در صدر مقاله به آن اشاره کردیم و آن را یکی از سه قسم مقدمه ٔ شاهنامه ٔ فردوسی یعنی مقدمه ٔ قدیم و مقدمه ٔ اوسط و مقدمه بایسنقری شمردیم و همین مقدمه است که موضوع مقاله ٔ حاضره ٔ ماست و ما قسمت عمده ٔ آن را عیناً از روی چند نسخه ٔ متفرقه ٔ شاهنامه ٔ فردوسی که بقدر امکان تصحیح کرده ایم در ذیل نقل خواهیم کرد یعنی تا آنجا که مظنوناً جزء شاهنامه ٔ ابومنصوری بوده است و هنوز صحبت از فردوسی و سلطان محمود بمیان نیامده زیرا که این مقدمه قدیم به استثنای دو سه صفحه قسمت اخیر آن و به استثنای یک جمله ٔ دو سه سطری در اثناء قسمت اول که در آنجا نیز ذکری اجمالی از سلطان محمود و فردوسی است و ما در موقع خود به آنها اشاره خواهیم کرد بقیه عیناً مقدمه ٔ شاهنامه ٔ ابومنصوری است و گویا نساخ قدیم شاهنامه ٔ فردوسی بواسطه ٔ کمال مناسبتی که این مقدمه موضوعاً و مضموناً و از کلیه ٔ حیثیات دیگر با شاهنامه ٔ فردوسی داشته است آنرا از همان ازمنه ٔ بسیار قدیمه و شاید مقارن عصر خود فردوسی از ابتدای شاهنامه ٔ نثر ابومنصوری برداشته و به ابتدای شاهنامه ٔ منظوم فردوسی ملحق کرده اند بخصوص که شاهنامه ٔ ابومنصوری بنا بعقیده ٔ مشهور و بتصریح هر دو مقدمه ٔ قدیم و جدید شاهنامه اصلاً عین همان کتابی بوده است که فردوسی آنرا برشته ٔ نظم درآورده و اساس کار سی ساله ٔ او بوده است و در این صورت مناسبت بین مقدمه ٔ شاهنامه ٔ ابومنصوری و شاهنامه ٔ فردوسی بحد کمال خواهد بود -انتهی . رجوع به مقاله ٔ مقدمه ٔ قدیم شاهنامه در کتاب هزاره ٔ فردوسی صص 128 - 130 شود.
