اردی بهشت
لغت‌نامه دهخدا
اردی بهشت . [ اَ /اُ ب ِ هَِ ] (اِ) در اوستا، اَشَه وَهیشتَه و در پهلوی اُرت وَهیشت مرکب از دو جزء است : اول اَرتَه به معنی درستی و راستی و پاکی و تقدس . دوم وهیشته صفت عالی از وِه به معنی به و خوبست و کلمه ٔ مرکب به معنی بهترین راستی است . مؤلف برهان آرد: معنی ترکیبی این لغت به معنی مانند بهشت باشد چه ارد به معنی شبیه و مانند آمده است و چون این ماه وسط فصل بهار است و نباتات در غایت نشو و نما و گلها و ریاحین تمام شکفته و هوا در نهایت اعتدال ، بنابراین اردیبهشت خوانند (!). رجوع به شمس اللغات و جهانگیری و غیاث اللغات شود. و بیرونی در آثارالباقیه (ص 219) آرد: و معنی هذاالاسم الصدق ُ خیر و قیل بل هُو منتهی الخیر. || (اِخ ) نام یکی از امشاسپندان در آئین ایرانیان باستان که در جهان مینوی نماینده ٔ پاکی و تقدس و قانون ایزدی اهورمزداست و در جهان خاکی نگهبانی آتش با اوست و نیز نگهبانی دومین ماه هر سال و سومین روز هر ماه بدو سپرده است . بقول بندهشن (فصل 27) گل مرزنگوش به او اختصاص دارد. ایزد آذر و ایزد سروش و ایزد بهرام از یاران اردی بهشت شمرده شده اند و ایندرا که بقول بندهش و دینکرت ، دیو فریفتار و گمراه کننده است ، دشمن بزرگ و رقیب او است . در گاتها اردیبهشت در میان امشاسپندان رتبه ٔ اول را دارا است ولی در دیگر بخشهای اوستا رتبه ٔ او پس از بهمن است . مؤلف برهان آرد: نام فرشته ای است که محافظت کوهها کند و تدبیر امور و مصالح ماه اردیبهشت تعلق بدو دارد... در این روز نیک است بمعبد و آتشکده رفتن و از پادشاهان حاجت خود خواستن و بجنگ و کارزار شدن - انتهی . و در شمس اللغات آمده است : فرشته ای که تدبیر کوهها و روز اردی بهشت بدومتعلق است و او رب ّالنهار [ ظ: النار ] است . و رجوع بجهانگیری شود. بیرونی در آثارالباقیه (ص 219) آرد:((اردیبهشت هو ملک النار و النور و هما یناسبانه و قد وکله اﷲ بذلک و بازالة العلل و الامراض بالأدویة والاغذیة و باظهار الصدق من الکذب و المحق من المبطل بالایمان التی ذکروا انّها بینة فی الابستا.)) :
همه ساله اردی بهشت هژیر
نگهبان تو بر هُش و رای و ویر.
همه ساله اردی بهشت هژیر
نگهبان تو باد و بهرام و تیر.
چو سوزد تنش را به اردی بهشت
روانش بیابد خوشی در بهشت .
|| (اِ) اسم ماهی است در تاریخ یزدجردی . (کشاف اصطلاحات الفنون ). ماه دویم از سال شمسی . (جهانگیری ) (برهان ). و آن میانه ٔ فروردین ماه و خردادماه است . ماه دوم بهار.مدّت بودن آفتاب در برج ثور. (برهان ). مدت ماندن آفتاب در برج ثور. (شمس اللغات ). ثور: آفتاب اندرین ماه بر دور راست در برج ثور باشد و میانه ٔ بهار بود. (نوروزنامه ). و آن مطابق است با ثور عربی و نیسان سریانی و افلیریوس (اوریل ) اروپائی و جیهه ٔ هندی و دارای سی ویک روز است :
بدو گفت پیران که خرّم بهشت
کسی کو ببیند در اردیبهشت .
ز اردی بهشت روزی ده رفته روز شنبد
قصه فکند زنا باده بدست موبد.
تا چو برآید نبات و تیره شود ابر
در مه اردیبهشت و درمه بهمن .
در آن بزم آراسته چون بهشت
گل افشان تر از ماه اردی بهشت .
اوّل اردیبهشت ماه جلالی
بلبل گوینده بر منابر قضبان
بر گل سرخ از نم اوفتاده لاَّلی
همچو عرق بر عذار شاهد غضبان .
هزار سال جلالی بقای عمر تو باد
شهور آن همه اردیبهشت و فروردین .
چمن حکایت اردیبهشت میگوید
نه عارف است که نسیه خرید و نقد بهشت .
|| روز سیم از هر ماه شمسی . (برهان ) (غیاث ). سوم روز ماه . (مؤید الفضلاء بنقل از زفان گویا).بیرونی در فهرست روزهای ایرانی روز سوم را اردی بهشت و در سغدی ارداخوشت و در خوارزمی اردوشت یاد کرده است . زرتشتیان ایران نیز آنرا اردیبهشت گویند :
اردیبهشت روز است ای ماه دلستان
امروز چون بهشت برین است بوستان .
محسن فیض در رساله ٔ نوروز و سی روز ماه پارسیان بنقل روایت معلی بن خنیس از امام جعفر صادق (ع ) آرد: ((سیوم [ روز ] اردیبهشت ، و این فرشته ای است موکل بر بیماری و شفاء. فارسیان میگویند روزی سنگین است و ما میگوئیم روزی است بد که نحوست آن مستمر است . پرهیز کنید در آن روز از جمیع حاجتها و کارها و داخل مجلس سلطان مشوید و خرید و فروخت و تزویج مکنید و حاجت مخواهید و کسی را تکلیف قضای حاجت خود مکنید و در آن روز خود را حفظ کنید و از اعمال سلطان پرهیز نمائید و تصدق کنید بقدر امکان . بدرستی که هرکس در این روز بیمار شود بیم هلاک هست . این روزیست که بیرون کرد خدای تعالی آدم و حوا را از بهشت و لباس بهشت از ایشان کنده شد. هرکس در این روز سفر کند قطاع الطریق به او برمیخورد البته )). || آتش . نار. (جهانگیری ) (برهان ) (شعوری ) :
بسوزد تنش را به اردی بهشت
روانش نیابدخوشی در بهشت .
مؤلف شمس اللغات پس از نقل بیت فوق گوید: اما به معنی فرشته ٔ موکل نار نیز به اندک تکلف راست می آید - انتهی . چنانکه گفته شد در جهان خاکی نگهبانی آتش به اردیبهشت سپرده است . رجوع بمجله ٔ مهر سال هفتم شماره ٔ 3 ((نامهای دوازده ماه )) بقلم پورداود و روزشماری در ایران باستان تألیف دکتر معین (انتشارات انجمن ایرانشناسی شماره ٔ 4) و ایران باستان تألیف پیرنیا ص 2683 و 2684 و خرده اوستا تألیف پورداود ص 209 شود.
همه ساله اردی بهشت هژیر
نگهبان تو بر هُش و رای و ویر.
فردوسی .
همه ساله اردی بهشت هژیر
نگهبان تو باد و بهرام و تیر.
فردوسی .
چو سوزد تنش را به اردی بهشت
روانش بیابد خوشی در بهشت .
زرتشت بهرام .
|| (اِ) اسم ماهی است در تاریخ یزدجردی . (کشاف اصطلاحات الفنون ). ماه دویم از سال شمسی . (جهانگیری ) (برهان ). و آن میانه ٔ فروردین ماه و خردادماه است . ماه دوم بهار.مدّت بودن آفتاب در برج ثور. (برهان ). مدت ماندن آفتاب در برج ثور. (شمس اللغات ). ثور: آفتاب اندرین ماه بر دور راست در برج ثور باشد و میانه ٔ بهار بود. (نوروزنامه ). و آن مطابق است با ثور عربی و نیسان سریانی و افلیریوس (اوریل ) اروپائی و جیهه ٔ هندی و دارای سی ویک روز است :
بدو گفت پیران که خرّم بهشت
کسی کو ببیند در اردیبهشت .
فردوسی .
ز اردی بهشت روزی ده رفته روز شنبد
قصه فکند زنا باده بدست موبد.
اُشنانی جویباری .
تا چو برآید نبات و تیره شود ابر
در مه اردیبهشت و درمه بهمن .
فرخی .
در آن بزم آراسته چون بهشت
گل افشان تر از ماه اردی بهشت .
نظامی .
اوّل اردیبهشت ماه جلالی
بلبل گوینده بر منابر قضبان
بر گل سرخ از نم اوفتاده لاَّلی
همچو عرق بر عذار شاهد غضبان .
سعدی .
هزار سال جلالی بقای عمر تو باد
شهور آن همه اردیبهشت و فروردین .
سعدی .
چمن حکایت اردیبهشت میگوید
نه عارف است که نسیه خرید و نقد بهشت .
حافظ.
|| روز سیم از هر ماه شمسی . (برهان ) (غیاث ). سوم روز ماه . (مؤید الفضلاء بنقل از زفان گویا).بیرونی در فهرست روزهای ایرانی روز سوم را اردی بهشت و در سغدی ارداخوشت و در خوارزمی اردوشت یاد کرده است . زرتشتیان ایران نیز آنرا اردیبهشت گویند :
اردیبهشت روز است ای ماه دلستان
امروز چون بهشت برین است بوستان .
مسعودسعد.
محسن فیض در رساله ٔ نوروز و سی روز ماه پارسیان بنقل روایت معلی بن خنیس از امام جعفر صادق (ع ) آرد: ((سیوم [ روز ] اردیبهشت ، و این فرشته ای است موکل بر بیماری و شفاء. فارسیان میگویند روزی سنگین است و ما میگوئیم روزی است بد که نحوست آن مستمر است . پرهیز کنید در آن روز از جمیع حاجتها و کارها و داخل مجلس سلطان مشوید و خرید و فروخت و تزویج مکنید و حاجت مخواهید و کسی را تکلیف قضای حاجت خود مکنید و در آن روز خود را حفظ کنید و از اعمال سلطان پرهیز نمائید و تصدق کنید بقدر امکان . بدرستی که هرکس در این روز بیمار شود بیم هلاک هست . این روزیست که بیرون کرد خدای تعالی آدم و حوا را از بهشت و لباس بهشت از ایشان کنده شد. هرکس در این روز سفر کند قطاع الطریق به او برمیخورد البته )). || آتش . نار. (جهانگیری ) (برهان ) (شعوری ) :
بسوزد تنش را به اردی بهشت
روانش نیابدخوشی در بهشت .
زرتشت بهرام .
مؤلف شمس اللغات پس از نقل بیت فوق گوید: اما به معنی فرشته ٔ موکل نار نیز به اندک تکلف راست می آید - انتهی . چنانکه گفته شد در جهان خاکی نگهبانی آتش به اردیبهشت سپرده است . رجوع بمجله ٔ مهر سال هفتم شماره ٔ 3 ((نامهای دوازده ماه )) بقلم پورداود و روزشماری در ایران باستان تألیف دکتر معین (انتشارات انجمن ایرانشناسی شماره ٔ 4) و ایران باستان تألیف پیرنیا ص 2683 و 2684 و خرده اوستا تألیف پورداود ص 209 شود.
