ارشمیدس

ارشمیدس . [ اَ ش ِ دِ ] (اِخ ) ارخمیدس . ارشمیدوس . ارشمدوس . از مردم سوراقوسا از جزیره ٔ صقلیه . مولد او287 ق .م . و وفات وی در 212 ق .م . بزرگترین مهندس و حکیم ریاضی قدیم . وی در جوانی برای کسب علم نزد اقلیدس به اسکندریه رفت و چون بوطن خویش بازگشت به تحقیقات و مطالعات پرداخت و اختراعات گرانبها کرد و بفرضیه ٔ اهرم چندان اعتقاد داشت که میگفت : اگر نقطه ٔ اتکائی بدست آرم زمین ازجای خویش بجنبانم . وی روزی در گرمابه دریافت مقداری از وزن اعضای او که در آب فرورفته بود کاسته شده و دید که با سهولت بسیار میتواند یک ساق خویش را بلند کند. نبوغ وی او را بکشف ((اصل ارشمیدس )) هدایت کرد و با کمال شوقی که در او ایجاد شده بود، برهنه از گرمابه بیرون شد و فریاد کرد: یافتم ! یافتم ! و این کلمه از آن پس چون مثلی زبانزد گردید. آنگاه که روم به سوراقوسا قشون کشید، ارشمیدس بدفاع وطن خویش پرداخت و مدت سه سال با اعمال علوم طبیعی خود عساکر مارسلوس را شکست میداد و منجنیقهائی برای پرتاب کردن تیر و سنگ بفواصل بعیده بساخت وبوسیله ٔ مرایا المحرقة کشتیهای دشمن را محترق میکرد. معهذا رومیان پیروزمند شدند و به سوراقوسا درآمدند. ارشمیدس آنگاه چندان در مسئلتی هندسی مستغرق بود که از اوضاع خبر نیافت و در این حال بدست سربازی رومی کشته شد. مارسلوس از قتل او بسیار متأسف شد و برای او مقبره ای بساخت . آثار عمده ٔ ارشمیدس بما رسیده است . قفطی در تاریخ الحکماء گوید: ارشمیدس حکیم ریاضی دان یونانی ، وی در مصر میزیست و در آنجا کسب علم کرد و از مصریان انواع فنون هندسه را بیاموخت . زیرا آنان از قدیم در این فن دست داشتند. ارشمیدس را کتابهای نیکو و ارجمند است که خطیب امین الدین ابوالحسن علی بن احمدبن جعفربن عبدالباقی الابانی العثمانی الاموی ّ القفطی که در نباهت و فضل و بلاغت و مشارکت (؟) بزرگترین کسی است که من دیده ام ، مرا حکایت کرد که گروهی از اجله ٔ مشایخ بلاد خود را درک کردم و همه متفق بودند بر آنکه آنکس که اراضی اکثر قرای مصر را خشک کرد و پلها بکرد و بدانها قریه ها را بهنگام طغیان نیل بهم پیوست ، ارشمیدس بود. او این کار را برای یکی از پادشاهان انجام داد و سبب آن بود که اکثر ساکنین مصر بوقت طغیان نیل ، ترک قریه های خود کرده از ترس غرق شدن بکوهستان مقابل میرفتند و در آنجا تا بهنگام فروکش شدن نیل میماندند و سپس بسرزمین خود بازمیگشتند و زراعت را آغاز میکردند و قسمتهای فرورفته ٔ زمین بسبب آبی که در آنها مانده بود مانع آن می شد که به قسمتهای بالابرسد مگر آنکه زمین خشک گردد و بدین جهت زراعت ممکن نبود و در نتیجه محصول بسیار از دست میرفت و چون ارشمیدس از آن آگاه شد، اراضی اکثر قری را نسبت بسطحی بالاتر از سطح نیل مقیاس گرفت و بین قریه ها جسرها ساخت و در وسط جسرها پل هائی بست که آب قریه ای بتوسط آنها بقریه ٔ دیگر میرسید. پس مردم در وقت خود بزراعت مشغول میشدند و از هر ضیعه ، زمین معین را وقف کرد تا محصول آن بمصرف اصلاح این جسرها رسد و تا کنون نیز این عمل مجراست و در مصر دیوانی خاص برای آن موجود است که بنام ((دیوان فدن الجسورة)) نامیده میشود و مورد توجه و اعتناء تام است - انتهی . لیبنیتز میگفت : ((کسانی که ارشمیدس را شناخته اند بعظیم ترین اکتشافات نوین وقعی نمی نهند)). و او را اختراعات و اکتشافات غریب بوده است . ابن الندیم گوید که رومیان از کتب او پانزده بار بسوختند و ظاهراً کتبی را که ابن الندیم نام میبرد، آن قسمت از کتابهای ارشمیدس است که بعربی نقل شده است . او راست : کتاب ارشمیدس . (کشف الظنون ). کتاب تربیعالدائرة، یک مقاله . (ابن الندیم ) (کشف الظنون ). کتاب تسبیعالدائرة، یک مقاله . (ابن الندیم ). رساله ٔ تکسیر دائرة، و آن در ضمن مجموعه ٔ گرانبها در کتابخانه ٔ مدرسه ٔ سپهسالار جدید طهران موجود است . کتاب الخطوط المتوازیة. (ابن الندیم ). کتاب خواص المثلثات القائمة الزوایا. (کشف الظنون ). کتاب الدوائرالمماسة، یک مقاله . (ابن الندیم ) (کشف الظنون ). کتاب الساعات الاَّلات الماء التی ترمی بالبنادق . (کشف الظنون ). کتاب عمل الاَّلة التی تطرح البنادق ، یک مقاله . (ابن الندیم ). کتاب الکرة و الاسطوانة، دو مقاله . (ابن الندیم ) (کشف الظنون ). کتاب المأخوذات فی اصول الهندسة، اصل آن یک مقاله است و ثابت بن قرة پانزده شکل آنرا ترجمه کرده است . (ابن الندیم ) (کشف الظنون ). کتاب المثلثات ، یک مقاله . (ابن الندیم ) (کشف الظنون ). کتاب المسبع فی الدائرة. (کشف الظنون ). (ظ. همان تسبیعالدائرة). کتاب المفروضات ، یک مقاله . (ابن الندیم ) (کشف الظنون ). از کتب او: الاجرام القائمه در مجله ٔ آسیائی (فرانسوی )1879 م . بطبع رسیده است . مؤلف برهان گوید:ارشمیدس نام حکیمی بوده انیس و جلیس اسکندر (!!):
که بود از ندیمان خسروخرام
هنرپیشه ای ارشمیدس بنام .

نظامی .

رجوع بتاریخ الحکمای قفطی ص 64، 66، 67، 73، 167، 195، 354 و الفهرست ابن الندیم و عیون الانباء ج 1 ص 224 و ج 2 ص 94 و 98 و تتمه ٔ صوان الحکمة چ لاهور سال 1351 هَ . ق . ص 109 ح ، 119، 162، 203 والتفهیم بیرونی ص 17، 18، 30، 47 و معجم المطبوعات شود.