اصطهبانات

اصطهبانات . [ اِ طَ ] (اِخ ) بخش اصطهبانات در میانه ٔجنوب و خاور شیراز واقع است و جزو ولایت نیریز از استان فارس است . طول آن از قریه ٔ ایج تا خان کب سیزده فرسنگ و پهنای آن از قریه ٔ سجل آبادخیر تا قریه ٔ میمون خیر یک فرسخ و نیم است وبعبارت دیگر طول آن 78 هزار و عرض آن 9 هزار گز است . حدود آن از جانب مشرق نیریز و از شمال دریاچه ٔ بختگان و از جنوب و مغرب فسا است . هوای بلوک مزبور در کمال اعتدال است و در آن نارنج ، انجیر و میوه های سردسیری پرورش می یابد. محصول آن گندم ، جو، پنبه ، خشخاش ، نخود، عدس ، کنجد و زعفران است و آب آن از چشمه تأمین میگردد. حیوانها و پرندگانی که در آنجا شکار میکنند عبارتند از: بز، پازن ، قوچ ، میش کوهی ، کبک و تیهو.پازهر مشهور شبانکاره را از شکم بز و پازن کوهستان جنوبی آن بدست می آورند و آنرا به بهای جواهر نفیس خرید و فروش میکنند. پازهر مزبور به اندازه های مختلف یافت میشود که بزرگترین آنها به اندازه ٔ خیار و بالنگی است . مرکز بلوک تا روزگار فرمانروایی سلسله ٔ آل مظفر شهر ایج بود. و در سال 756 هَ . ق . این شهر را غارت و ویران کردند. از آن پس قصبه ٔ بلوک اصطهبانات شد که در 28 فرسنگی جنوب شرقی شیراز واقع است . و برحسب نقشه در 42000 گزی سهل آباد است . بیشتر خانه های آن از خشت خام و گل و چوب ساخته شده و شماره ٔ آنها نزدیک به دوهزار است . آب زراعت و بوستانهای قصبه ٔ اصطهبانات از چشمه ٔ قهری و پازهری یا بلهجه ٔ دیگر قیر و پادزهر است . این چشمه از سمت قبله همه جا از زیر درختان میوه دار و بی میوه میگذرد و در بیشتر مواضع بعلت فراوانی اشجار آفتاب بدان نمی تابد و در بهار نزدیک ده سنگ آسیای گردان آب دارد. در سالهای خشک گاهی آب چشمه ها آنچنان کم میشود که احتیاج مردم را تأمین نمیکند و از اینرو از زمانهای قدیم آب انبارهای بسیار در قصبه ساخته اند که میزان آب مورد نیاز اهالی را برای یک سال تأمین میکنند. عده ٔ قرای بلوک 12 است . و در جغرافیای غرب آمده است : دارای هوایی معتدل است و از چشمه سارهای موسوم به قیر و پادزهر مشروب میگردد که از وسط جنگل انبوهی میگذرد. در خشکسالی آب چشمه ها بشهر نمیرسد و بدین سبب آب انبارهای بزرگ ساخته اند که در آنها آبهای باران را خزانه میکنند. محصول عمده ٔ فلاحتی آن غلات ، تریاک و بیشتر زعفرانست . بزهای کوهی این بلوک تریاقی میدهد که بنام فادزهر حیوانی معروفست . جمعیت کلیه ٔ بلوک 17 هزار تن است و مرکز آن بهمین نام معروفست و دارای 200 خانوارجمعیت است . (از جغرافیای غرب ص 127). و لسترنج آرد: در نیمه راه میان خیره و ایگ شهر اصطهبانات واقع است که جغرافی نویسان عرب آنرا اصطهبانان و گاهی اصبهانات نامیده اند. (سرزمینهای خلافت شرقی ص 311). و مؤلف فرهنگ جغرافیایی ایران آرد: نام یکی از بخش های چهارگانه ٔ فسا و دهستان حومه است . این بخش در شمال باختری شهرستان واقع و حدود آن به قرار زیر است : از جنوب بخش داراب و بخش حومه ٔ فسا، از شمال دریاچه ٔ بختگان ، ازخاور بخش نیریز، از باختر بخش حومه ٔ فسا. هوای بخش در قسمت خاوری گرم و در بقیه ٔ مناطق معتدل است و آب آن از رودخانه ٔ بشار و قنوات تأمین میگردد. محصولات آن عبارتند از: غلات ، پنبه ، تریاک ، زعفران ، حبوبات ، بادام ، گردو، کشمش ، برنج ، لبنیات . شغل اهالی آنجا زراعت و باغداری و کسب ، و زبان آنان فارسی ، ترکی و مذهب آنها تشیع میباشد. این بخش از سه دهستان بنام ایج ، خیر و حومه تشکیل می یابد و مجموع قراء و قصبات و مزارع آن 25 و سکنه ٔ آن در حدود 23000 تن است . صنایع دستی معمول قالی بافی و ساختن ظروف کاشی و مرکز بخش قصبه ٔ اصطهبانات است . (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 7).