ام
لغت‌نامه دهخدا
ام . [ اُم م ] (ع اِ) مادر. (ترجمان علامه ، تهذیب عادل ) (غیاث اللغات ) (منتهی الارب ) (آنندراج ). والده . (اقرب الموارد). مام . ماما. مادر. ننه . دا (در تداول بختیاری ). ج ، اُمّات و اُمَّهات نیز گویند، امات و امهات جمع آن ، یا امهات برای ذوی العقول است و امات برای غیر ذوی العقول . اصل ام ، اُمَّه جمع بندند بدون هاء اصلی ، ولی استعمال امات در مورد حیوانات باشد بجز آدم چنانکه در تفسیر فخر رازی و «صراح » مذکور است و تصغیر آن اُمَیمَة است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ) :
همتش اب و معالی ام و بیداری ولد
حکمتش عم و جلالت خال و هشیاری ختن .
تاش به حوا ملک خصال همه ام
تاش به آدم بزرگوار همه جد.
- لا ام لک ؛ کلمه ٔ ذم است و گاه در جای مدح گویند. (از اقرب الموارد).
|| اصل . (ترجمان علامه ، تهذیب عادل ). اصل هر چیز. (غیاث اللغات ) (از اقرب الموارد) (کشاف اصطلاحات الفنون ) (آنندراج ). اصل هر چیز و عماد آن . (منتهی الارب ). در آغاز کلمات دیگر آید و ترکیب سازد چون :
ام ادراص ، ام اربع و اربعین ، ام البلاد، ام البونة، ام البویه ، ام البیض ، ام التنائف ، ام الجیش ، ام الحرب ، ام الخبائث ، ام الدماغ ، ام الرأس ، ام الربیق ، ام الرمح ، ام الصبیان ، ام الطریق ، ام الطعام ، ام الفرج ، ام القرآن ، ام القردان ، ام القری ، ام القوم ، ام الکتاب ، ام المثوی ، ام النجوم ، ام الیمن ، ام بریص ، ام ثمرة، ام جابر، ام جندب ، ام حبین ، ام حفصة، ام حلس ، ام خشاف ، ام خنور، ام درزة، ام دفار، ام دفر، ام راشد، ام سمحة، ام سوید، ام صبار، ام صبور، ام طبق ، ام طلحه ، ام عامر، ام عریط، ام عزم ، ام غیلان ، ام فروة، ام قشعم ، ام کلب ، ام کلته ، ام مثواک و ام ملدم . (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) (از دزی ). رجوع به هر یک از ترکیبات مذکور شود. || زوجه ٔ کهنسال مرد. (منتهی الارب ). زوجه ٔ سالمند مرد. (از ذیل اقرب الموارد). || خادم قوم . (منتهی الارب ) (ازذیل اقرب الموارد). || هرچه منضم الیه چیزها باشد. (منتهی الارب ). || عمر گذشته . (منتهی الارب ). || مهتر. || قبر. || عَلَم . (آنندراج ) (کشاف اصطلاحات الفنون ).در منتهی الارب به این معنی ام الجیش و در ذیل اقرب الموارد ام الحرب و در صحاح اَم ّ آمده است . || لوح محفوظ. (کشاف اصطلاحات الفنون ). || جای سکونت . (منتهی الارب ) (آنندراج ). مسکن . (ذیل اقرب الموارد). جای بازگشتن . (کشاف اصطلاحات الفنون ). مسکن و مأوی . (از کشف الاسرار ج 10 ص 592) : فامه هاویة. (قرآن 9/101)؛ یعنی مسکن او دوزخ است .
آنکه او بوده ست امه هاویه
هاویه آمد مر او را زاویه .
|| نسخه ٔ خطی یا چاپی از کتاب و مانند آن : و الطویل منه (البطیخ ) المقلونیا المؤلف رأیته فی ام اخری الملونیا. (دزی ج 1). رأیت فی ام اخری یقول ابوحنیفة. (دزی ج 1). || در علم اصطرلاب ، نام صفیحه ٔ سفلی از صفایح اصطرلاب باشد. تهانوی گوید: ام در علم اسطرلاب عبارتست از جسمی که بر او کرسی باشد، و مشتمل است بر صفایح و غیر آن ، و آنرا حجره نیز نامند. و در بعض از تصانیف ابوریحان مسطور است که حجره ٔ آن طوقی است که بر کناره ٔ اصطرلاب باشد، و ام آن صفیحه ای که آن طوق بر آن مرکب است (کذا فی شرح بیست باب ). ودر بعضی رسائل گوید: ام دائره ٔ بزرگ اصطرلاب باشد که بر پشت آن آلت ارتفاع بسته باشند و در وی جوفی باشدکه صفائح و عنکبوت درو موضع کنند، و بدین اعتبار اورا ام حجره نیز گویند و مرجع این بسوی قول اول است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
همتش اب و معالی ام و بیداری ولد
حکمتش عم و جلالت خال و هشیاری ختن .
منوچهری .
تاش به حوا ملک خصال همه ام
تاش به آدم بزرگوار همه جد.
منوچهری .
- لا ام لک ؛ کلمه ٔ ذم است و گاه در جای مدح گویند. (از اقرب الموارد).
|| اصل . (ترجمان علامه ، تهذیب عادل ). اصل هر چیز. (غیاث اللغات ) (از اقرب الموارد) (کشاف اصطلاحات الفنون ) (آنندراج ). اصل هر چیز و عماد آن . (منتهی الارب ). در آغاز کلمات دیگر آید و ترکیب سازد چون :
ام ادراص ، ام اربع و اربعین ، ام البلاد، ام البونة، ام البویه ، ام البیض ، ام التنائف ، ام الجیش ، ام الحرب ، ام الخبائث ، ام الدماغ ، ام الرأس ، ام الربیق ، ام الرمح ، ام الصبیان ، ام الطریق ، ام الطعام ، ام الفرج ، ام القرآن ، ام القردان ، ام القری ، ام القوم ، ام الکتاب ، ام المثوی ، ام النجوم ، ام الیمن ، ام بریص ، ام ثمرة، ام جابر، ام جندب ، ام حبین ، ام حفصة، ام حلس ، ام خشاف ، ام خنور، ام درزة، ام دفار، ام دفر، ام راشد، ام سمحة، ام سوید، ام صبار، ام صبور، ام طبق ، ام طلحه ، ام عامر، ام عریط، ام عزم ، ام غیلان ، ام فروة، ام قشعم ، ام کلب ، ام کلته ، ام مثواک و ام ملدم . (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) (از دزی ). رجوع به هر یک از ترکیبات مذکور شود. || زوجه ٔ کهنسال مرد. (منتهی الارب ). زوجه ٔ سالمند مرد. (از ذیل اقرب الموارد). || خادم قوم . (منتهی الارب ) (ازذیل اقرب الموارد). || هرچه منضم الیه چیزها باشد. (منتهی الارب ). || عمر گذشته . (منتهی الارب ). || مهتر. || قبر. || عَلَم . (آنندراج ) (کشاف اصطلاحات الفنون ).در منتهی الارب به این معنی ام الجیش و در ذیل اقرب الموارد ام الحرب و در صحاح اَم ّ آمده است . || لوح محفوظ. (کشاف اصطلاحات الفنون ). || جای سکونت . (منتهی الارب ) (آنندراج ). مسکن . (ذیل اقرب الموارد). جای بازگشتن . (کشاف اصطلاحات الفنون ). مسکن و مأوی . (از کشف الاسرار ج 10 ص 592) : فامه هاویة. (قرآن 9/101)؛ یعنی مسکن او دوزخ است .
آنکه او بوده ست امه هاویه
هاویه آمد مر او را زاویه .
مولوی (مثنوی ).
|| نسخه ٔ خطی یا چاپی از کتاب و مانند آن : و الطویل منه (البطیخ ) المقلونیا المؤلف رأیته فی ام اخری الملونیا. (دزی ج 1). رأیت فی ام اخری یقول ابوحنیفة. (دزی ج 1). || در علم اصطرلاب ، نام صفیحه ٔ سفلی از صفایح اصطرلاب باشد. تهانوی گوید: ام در علم اسطرلاب عبارتست از جسمی که بر او کرسی باشد، و مشتمل است بر صفایح و غیر آن ، و آنرا حجره نیز نامند. و در بعض از تصانیف ابوریحان مسطور است که حجره ٔ آن طوقی است که بر کناره ٔ اصطرلاب باشد، و ام آن صفیحه ای که آن طوق بر آن مرکب است (کذا فی شرح بیست باب ). ودر بعضی رسائل گوید: ام دائره ٔ بزرگ اصطرلاب باشد که بر پشت آن آلت ارتفاع بسته باشند و در وی جوفی باشدکه صفائح و عنکبوت درو موضع کنند، و بدین اعتبار اورا ام حجره نیز گویند و مرجع این بسوی قول اول است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
