بطلمیوس قلوذی

بطلمیوس قلوذی . [ ب َ ل َ س ِ ق َ ] (اِخ ) حکیمی بوده یونانی . (برهان ). منجم معروف و مشهور که درمائه ٔ دویم میلادی در مصر متولد گردید. این دانشمند چنان فرض کرد که زمین ثابت و ساکن و مرکز عالم است وفرضیات این منجم تا ظهور معلم معروف کوپرنیک مسلم بود مثل آنکه هنوز در نزد بیشتر منجمین ایران مسلم است و بعد بواسطه ٔ این دانشمند فرضیات بطلمیوس باطل گردید. (ناظم الاطباء). نام حکیم یونانی صاحب کتاب مجسطی . (غیاث ). نام حکیمی از حکمای یونان . (منتهی الارب ). عالم نجوم . (مجمل التواریخ و القصص چ 1 ص 126). نام حکیمی در یونان قدیم که در علم هیئت مشهور است . (فرهنگ نظام ). بطلمیوس حکیم که در فن هندسه و نجوم بی نطیر بود. (از حبیب السیر چ خیام ص 167). در التفهیم بیرونی مکرر از او و رصد او و کتاب او یاد شده است . رجوع به التفهیم بیرونی شود. صاحب کتاب المجسطی است که در دوران ادریانوس و انطیتوس بوده و در همان روزگار ستارگان را رصد کرده و کتاب المجسطی را برای یکی از این دو تن تألیف کرد وی نخستین کسی است که اسطرلاب کروی و آلات نجومی و مقیاسهای رصدی را ساخت . گویند پیش ازوی گروهی ستارگان را رصد کرده اند که از آن جمله ابرخس است و بقولی این شخص استاد بطلمیوس بوده و از او آموخته است و رصد کردن جز به آلتی امکان پذیر نبوده واولین رصدکننده طبعاً سازنده ٔ آن آلت خواهد بود. (ترجمه ٔ ابن الندیم ص 482). او راست : کتاب مجسطی . کتاب الموالید. کتاب الحرب و القتال . کتاب استخراج السهام . کتاب تحویل سنی العالم . کتاب تحویل سنی الموالید. کتاب المرض و شرب الدواء. کتاب الاربعه و او را به شاگرد خود سوری خطاب کرده و این کتاب را ابراهیم بن الصلت نقل و حنین بن اسحاق اصلاح کرده است و مقاله ٔ اولی را اوطوقیوس تفسیر کرده و ثابت آنرا گردآورده و معانی آنرا بدست داد. و عمر ابن الفرخان و ابراهیم بن الصلت و نیریزی و بتانی آنرا تفسیر کرده اند. و نیز کتاب فی سیر السبعه . کتاب فی اسراء والمحبسین . کتاب فی اسرالسعود و اصطناعها. کتاب الخصین ایهما یفلح . کتاب ذوات الذوائب . کتاب یعرف با لسابع. کتاب القرعة مجدول . کتاب اقتصاص احوال الکواکب . کتاب الثمره و آنرا احمدبن یوسف مصری مهندس تفسیر کرده است . کتاب جغرافیافی المعمور وصفة الارض و این کتاب را یکبار برای کندی بد ترجمه کرده اند پس از آن ثابت ترجمه ٔ دیگری بعربی کرده و آن ترجمه بسیار خوبی است و سریانی آن نیز هست . (از ابن الندیم ). عالم هندسه و هیئت دان معروف یونانی که در نیمه ٔ اول قرن دوم میلادی در اسکندریه ٔ مصرمیزیسته . از تألیفاتش اطلاعاتی راجع بزندگانی او بدست نمی آید. معروف ترین تألیف او بیونانی به مقاله ٔ سونتاکسیس (مجموعه ٔ بزرگ ) موسوم است و این تألیف را اکنون به اسمی که اعراب به آن داده اند المَجَسط نامند. این تألیف از 13 کتاب ترکیب شده است و حاوی تمامی چیزهایی است که از حیث علوم ریاضی (مخصوصاً هندسه ) و هیئت باعث شهرت بطلمیوس گردید. تألیف دیگرش جغرافیای اوست که دارای هشت کتاب است . هیئت بطلمیوس چنانکه معلوم است حالا بهیئت قدیم معروف است و از زمان کپرنیک هیئت دان لهستانی که در نیمه ٔ اول قرن پانزدهم میلادی درگذشته ، هیئت بطلمیوس را باطل میدانند. اما جغرافیای وی برای تاریخ عهد قدیم اهمیتی بسزا دارد و برای تاریخ قدیم ایران هم مفید است . زیرا او نخستین کسی بود که درجات طول و عرض را تعیین نمود و موقع هر محل را بدرجات معمول کرد. دو کتاب مجسطی و جغرافی او مانند دستورالعمل دانشمندان یونانی اسکندریه بود و در اوایل دوره ٔ اسلامی هم بزبان عربی ترجمه شد و مدت زیادی علمای اسلام بشرح و تحشیه و تدریس آثار او پرداختند و بعدها بر اثر ترقی علوم در هیئت و جغرافی و اکتشافات جدید نقایص آثار وی را تکمیل و اصلاح کردند. مجسطی را از زبان عربی به لاتینی ترجمه کردند و نام آنرا «الماجست » نهادند که تحریفی است از المجسطی و متن اصلی یونانی آنرا مدتها بعد پیدا کردند. کلیات آثارش مکرر در اروپا چاپ شده است . (از ایران باستان چ 2 جیبی ص 2177 و قاموس الاعلام ترکی ج 2). و رجوع به روضات الجنات چ 1 ص 134 و تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی و عیون الانباء و الحلل السندسیه و فرهنگ ایران باستان و شعوری ج 1 ورق 168 و الموسوعة العربیة و سیر حکمت ج 1 چ 1 ص 83 و حکمت اشراق ص 156 و نخبةالدهر ص 267 و لغات تاریخیه و جغرافیه ٔ ترکی ج 2 و تتمه ٔ صوان الحکمة ص 208، 210 و تاریخ اسلام و فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 16 و نزهةالقلوب ج 3 ص 99 و تاریخ گزیده ص 72 و الجماهر و تاریخ الحکماء قفطی شود.