بیدل
لغت‌نامه دهخدا
بیدل . [ دِ ] (ص مرکب ) (از: بی + دل ) که دل ندارد. (یادداشت مؤلف ). دل از کف داده :
بت من جانور آمد شمنش بیدل و جان
منم او را شمن و خانه ٔ من فرخارست .
بدانی گر چو من بیدل بمانی
فغان از من بگیتی بیش خوانی ...
گفتم که مکن میر پدر تندی و تیزی
رحم آر بدین بیدل آسیمه سیربر.
من نبودم بیدل و یار این چنین
هم دلی هم یار غاری داشتم .
ارباب شوق در طلبت بیدلند و هوش
اصحاب فهم در صفتت بی سرند و پا.
المنة لله که چو ما بیدل و دین بود
آنرا که لقب عاقل و فرزانه نهادیم .
|| عاشق شیدا. (آنندراج ). بیمار از عشق . (از ناظم الاطباء). عاشق . سخت عاشق . دلباخته . محب . دلداده :
که پرورده ٔ مرغ بیدل شده ست
ز آب مژه پای در گل شده ست .
برآمد نیلگون ابری ز روی نیلگون دریا
چو رای عاشقان گردان چو طبع بیدلان شیدا.
چه خواهد دلبر از دلجوی بیدل
چه خواهد عاشق از معشوق دلبر.
تا ز روی بیدلان باشد نشان برشنبلید
تا ز روی دلبران باشد نشان بر ارغوان .
چو بشنید این سخن رامین بیدل
چنان شد چون خری وامانده در گل .
گر نشدم عاشق و بیدل چرا
مانده بچاه اندر چون بیژنم .
با باد چو بیدلان همیگردی
نه خواب و قرار نه خور و مسکن .
چو بیدلان بسر کوی خویش بازروم
چو ناگهان بسر کوی بنده برگذری .
شور عشق تو در جهان افتاد
بیدلان را بجان زیان افتاد.
لاف از دم عاشقان زند صبح
بیدل دم سرد از آن زند صبح .
نعره ٔ مرغان برآمد کالصبوح
بیدلی از بند جان آمد برون .
گهی دل را بنفرین یاد کردی
ز دل چون بیدلان فریاد کردی .
ملک چون بیدلان سرگشته میشد
ز تاج و تخت خود برگشته میشد.
هزار بیدل مشتاق را بحسرت آن
که لب بلب برسد جان بلب رسانیدی .
بیدل گمان مبر که نصیحت کند قبول
من گوش استماع ندارم لمن یقول .
دوستان عیب من بیدل حیران مکنید
گوهری دارم و صاحبنظری میجویم .
ای گل بشکر آنکه توئی پادشاه حسن
با بلبلان بیدل شیدا مکن غرور.
خدا را بر من بیدل ببخشای
و واصلنی علی رغم الاعادی .
- بیدل افتادن ؛ بیدل شدن :
بمن ده که بس بیدل افتاده ام
وزین هر دو بی حاصل افتاده ام .
و رجوع به دل و بیدل و بیدل شدن شود.
- بیدل شدن ؛ شیدا و عاشق شدن :
هر که او گرد بتان گشت چو من بیدل شد
حال ازینگونه ست اینجا حذر ای قوم حذر.
ترسم که مست و عاشق و بیدل شود چو ما
گر محتسب بخانه ٔ خمار بگذرد.
و رجوع به بیدل شود.
- بیدل کردن ؛ شیدا و عاشق کردن :
نظر بروی تو صاحبدلی نیندازد
که بیدلش نکند چشمهای فتانت .
گر همه خلق را چو من بیدل و مست میکنی
روی بصالحان نما خمر بزاهدان چشان .
|| (اصطلاح عرفان ) دلداده . دلباخته در راه خدا. که دل در راه معرفت حق از کف داده باشد :
بیدلی در همه احوال خدا با او بود
او نمیدیدش و از دور خدایامیکرد.
|| آزرده . دل گرفته . غمگین . دلتنگ . (ناظم الاطباء). دلخسته . (آنندراج ). گرفته . دلتنگ . غمناک :
چو بیکام و بیدل بیامد ز روم
نشستش نبود اندرین مرز و بوم .
چو این دوسر افکنده شد در نبرد
شماساس شد بیدل و روی زرد.
با همه بیدلان برابر گشت
هر که اندر بلای عشق افتاد.
بنالد مرغ با خوشی ببالد مورد باکشی
بگرید ابر با معنی بخندد برق بیمعنی .
یکی چون عاشق بیدل دوم چون جعد معشوقه
سیم چون مژه ٔ مجنون چهارم چون لب لیلی .
بدانی که ما عاشقانیم و بیدل
تو معشوق ممشوق ما عاشقانی .
تو یار بیدلان و بیکسانی
همیشه چاره ٔ بیچارگانی .
ملک اهل فضل بیجان شد
چه شگفتی که بیدلند حشم .
اگرچه نیستی غمخوار کارم
بدینسان بیدل و غمگین مدارم .
بر دل بسته بند بگشادند
بیدلی را بوعده دل دادند.
میدهد دل مر تو را کاین بیدلان
بی تو گردند آخر از بیحاصلان .
صبا ز منزل جانان گذر دریغ مدار
وز او بعاشق بیدل خبر دریغ مدار.
و دراز چون شب عاشقان بیدل . (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 26).
- بیدل شدن ؛ مضطرب و غمگین شدن . آزرده خاطر گشتن :
حشم ولشکر بیدل شده بودند همه
از غم و اندوه دیر آمدن او ز سفر.
پنداشتی که خوار شده ستی میان خلق
بیدل شود عزیز که گردد ذلیل و خوار.
|| بیهوش . پریشان خاطر :
بهشیاری مشو با من که مستی
چو من بیدل نه ای حقا که هستی .
|| مجنون . (آنندراج ). معتوه . دیوانه . (یادداشت مؤلف ). نادان . گول . کودن . (ناظم الاطباء). ضعیف القلب . (ناظم الاطباء) :
مرا بیدل و بیخرد یافتی
بکردار بد تیز بشتافتی .
و او را پیش از آنک اندیشه ٔ او خللی آورد که در نتوان یافت بازداشتی و بسبب آنک بیدل بود دیگر باره رها کردی . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 92).
نبود از رای سستش پای برجای
که بیدل بود و بیدل هست بیرای .
- بیدل شدن ؛ دیوانه شدن :
گر بر حکما وصف تو مشکل نشدی
فرزانه ز دیدار تو بیدل نشدی .
|| بددل . بزدل و نامرد. (آنندراج ). جبان . (زمخشری ). هدان . هیدان . مرغ دل . هاع . (نصاب الصیبان ). کم دل . کم جرأت . ترسنده :
رخ جنگی سیاه از گرد تیره
دل بیدل بسان بید لرزان .
سپه را چو دلداد خسرو بسی
که بیدل نبایدکه باشد کسی .
- بیدل شدن ؛ ترسو و بددل شدن :
اگر بیدل شود شیر دژآگاه
برو چیره شود در دشت روباه .
بت من جانور آمد شمنش بیدل و جان
منم او را شمن و خانه ٔ من فرخارست .
بوالمعشر.
بدانی گر چو من بیدل بمانی
فغان از من بگیتی بیش خوانی ...
(ویس و رامین ).
گفتم که مکن میر پدر تندی و تیزی
رحم آر بدین بیدل آسیمه سیربر.
سوزنی .
من نبودم بیدل و یار این چنین
هم دلی هم یار غاری داشتم .
خاقانی .
ارباب شوق در طلبت بیدلند و هوش
اصحاب فهم در صفتت بی سرند و پا.
سعدی .
المنة لله که چو ما بیدل و دین بود
آنرا که لقب عاقل و فرزانه نهادیم .
حافظ.
|| عاشق شیدا. (آنندراج ). بیمار از عشق . (از ناظم الاطباء). عاشق . سخت عاشق . دلباخته . محب . دلداده :
که پرورده ٔ مرغ بیدل شده ست
ز آب مژه پای در گل شده ست .
فردوسی .
برآمد نیلگون ابری ز روی نیلگون دریا
چو رای عاشقان گردان چو طبع بیدلان شیدا.
فرخی .
چه خواهد دلبر از دلجوی بیدل
چه خواهد عاشق از معشوق دلبر.
فرخی .
تا ز روی بیدلان باشد نشان برشنبلید
تا ز روی دلبران باشد نشان بر ارغوان .
فرخی .
چو بشنید این سخن رامین بیدل
چنان شد چون خری وامانده در گل .
(ویس و رامین ).
گر نشدم عاشق و بیدل چرا
مانده بچاه اندر چون بیژنم .
ناصرخسرو.
با باد چو بیدلان همیگردی
نه خواب و قرار نه خور و مسکن .
ناصرخسرو.
چو بیدلان بسر کوی خویش بازروم
چو ناگهان بسر کوی بنده برگذری .
سوزنی .
شور عشق تو در جهان افتاد
بیدلان را بجان زیان افتاد.
خاقانی .
لاف از دم عاشقان زند صبح
بیدل دم سرد از آن زند صبح .
خاقانی .
نعره ٔ مرغان برآمد کالصبوح
بیدلی از بند جان آمد برون .
خاقانی .
گهی دل را بنفرین یاد کردی
ز دل چون بیدلان فریاد کردی .
نظامی .
ملک چون بیدلان سرگشته میشد
ز تاج و تخت خود برگشته میشد.
نظامی .
هزار بیدل مشتاق را بحسرت آن
که لب بلب برسد جان بلب رسانیدی .
سعدی .
بیدل گمان مبر که نصیحت کند قبول
من گوش استماع ندارم لمن یقول .
سعدی .
دوستان عیب من بیدل حیران مکنید
گوهری دارم و صاحبنظری میجویم .
حافظ.
ای گل بشکر آنکه توئی پادشاه حسن
با بلبلان بیدل شیدا مکن غرور.
حافظ.
خدا را بر من بیدل ببخشای
و واصلنی علی رغم الاعادی .
حافظ.
- بیدل افتادن ؛ بیدل شدن :
بمن ده که بس بیدل افتاده ام
وزین هر دو بی حاصل افتاده ام .
حافظ.
و رجوع به دل و بیدل و بیدل شدن شود.
- بیدل شدن ؛ شیدا و عاشق شدن :
هر که او گرد بتان گشت چو من بیدل شد
حال ازینگونه ست اینجا حذر ای قوم حذر.
فرخی .
ترسم که مست و عاشق و بیدل شود چو ما
گر محتسب بخانه ٔ خمار بگذرد.
سعدی .
و رجوع به بیدل شود.
- بیدل کردن ؛ شیدا و عاشق کردن :
نظر بروی تو صاحبدلی نیندازد
که بیدلش نکند چشمهای فتانت .
سعدی .
گر همه خلق را چو من بیدل و مست میکنی
روی بصالحان نما خمر بزاهدان چشان .
سعدی .
|| (اصطلاح عرفان ) دلداده . دلباخته در راه خدا. که دل در راه معرفت حق از کف داده باشد :
بیدلی در همه احوال خدا با او بود
او نمیدیدش و از دور خدایامیکرد.
حافظ.
|| آزرده . دل گرفته . غمگین . دلتنگ . (ناظم الاطباء). دلخسته . (آنندراج ). گرفته . دلتنگ . غمناک :
چو بیکام و بیدل بیامد ز روم
نشستش نبود اندرین مرز و بوم .
فردوسی .
چو این دوسر افکنده شد در نبرد
شماساس شد بیدل و روی زرد.
فردوسی .
با همه بیدلان برابر گشت
هر که اندر بلای عشق افتاد.
فرخی .
بنالد مرغ با خوشی ببالد مورد باکشی
بگرید ابر با معنی بخندد برق بیمعنی .
یکی چون عاشق بیدل دوم چون جعد معشوقه
سیم چون مژه ٔ مجنون چهارم چون لب لیلی .
منوچهری .
بدانی که ما عاشقانیم و بیدل
تو معشوق ممشوق ما عاشقانی .
منوچهری .
تو یار بیدلان و بیکسانی
همیشه چاره ٔ بیچارگانی .
(ویس و رامین ).
ملک اهل فضل بیجان شد
چه شگفتی که بیدلند حشم .
مسعودسعد.
اگرچه نیستی غمخوار کارم
بدینسان بیدل و غمگین مدارم .
نظامی .
بر دل بسته بند بگشادند
بیدلی را بوعده دل دادند.
نظامی .
میدهد دل مر تو را کاین بیدلان
بی تو گردند آخر از بیحاصلان .
مولوی .
صبا ز منزل جانان گذر دریغ مدار
وز او بعاشق بیدل خبر دریغ مدار.
حافظ.
و دراز چون شب عاشقان بیدل . (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 26).
- بیدل شدن ؛ مضطرب و غمگین شدن . آزرده خاطر گشتن :
حشم ولشکر بیدل شده بودند همه
از غم و اندوه دیر آمدن او ز سفر.
فرخی .
پنداشتی که خوار شده ستی میان خلق
بیدل شود عزیز که گردد ذلیل و خوار.
فرخی .
|| بیهوش . پریشان خاطر :
بهشیاری مشو با من که مستی
چو من بیدل نه ای حقا که هستی .
نظامی .
|| مجنون . (آنندراج ). معتوه . دیوانه . (یادداشت مؤلف ). نادان . گول . کودن . (ناظم الاطباء). ضعیف القلب . (ناظم الاطباء) :
مرا بیدل و بیخرد یافتی
بکردار بد تیز بشتافتی .
فردوسی .
و او را پیش از آنک اندیشه ٔ او خللی آورد که در نتوان یافت بازداشتی و بسبب آنک بیدل بود دیگر باره رها کردی . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 92).
نبود از رای سستش پای برجای
که بیدل بود و بیدل هست بیرای .
نظامی (خسرو و شیرین ).
- بیدل شدن ؛ دیوانه شدن :
گر بر حکما وصف تو مشکل نشدی
فرزانه ز دیدار تو بیدل نشدی .
عنصری .
|| بددل . بزدل و نامرد. (آنندراج ). جبان . (زمخشری ). هدان . هیدان . مرغ دل . هاع . (نصاب الصیبان ). کم دل . کم جرأت . ترسنده :
رخ جنگی سیاه از گرد تیره
دل بیدل بسان بید لرزان .
ناصرخسرو.
سپه را چو دلداد خسرو بسی
که بیدل نبایدکه باشد کسی .
نظامی .
- بیدل شدن ؛ ترسو و بددل شدن :
اگر بیدل شود شیر دژآگاه
برو چیره شود در دشت روباه .
(ویس و رامین ).
