تلمیح
لغت‌نامه دهخدا
تلمیح . [ ت َ ] (ع مص ) نمودن و آشکار کردن . (ناظم الاطباء). نگاه سبک کردن بسوی چیزی . (غیاث اللغات ) (آنندراج ). اشاره کردن به چیزی . (از اقرب الموارد). || نگاه و نظر. || خیال و تصور. (ناظم الاطباء). || (اصطلاح علم بدیع) اشارت کردن در کلام به قصه یا آوردن اصطلاحات نجوم و موسیقی و غیره ، یا در کلام خود آوردن آیات قرآن مجید یا احادیث ، امثله ، آوردن قصه . ظهوری گفته :
خریدن از نمکینان بروزگار تو باز
همان معامله ٔ آب شور و اعرابی است .
شیخ علی نقی کمره :
هست عشق دل شاد آن نشنیدی که چه دید
پادشاهی ز غلامی پدری از پسری .
تلمیح است به قصه ٔ محمود و ایاز و یعقوب ویوسف .
مثال ِ مثل فیلان .
عمری است که گامی نزدی سوی شهیدان
دیر آی و درست آی که حق است قیامت .
طاهر غنی :
ز تار خسته ٔ گیسوی دلبران ترسد
چنانکه مارگزیده ز ریسمان ترسد.
ایضاً:
ربود دل ز من و شد رقیب بیدل ازین
چه خوش بود که برآید بیک کرشمه دو کار.
خواجه عبداﷲ سامی :
دل چو رفت ازپی دلدار مخواهیدش باز
سفری از پی آوازنمی باید کرد.
این مثل مشهور هند وقتی درست است که زبانزد اهل فارس باشد و الا فلا.
شیخ علینقی کمره :
ترک سر می گویم و می خواهم از لعل تو بوسی
هر که دست از جان بشوید هرچه می خواهد بگوید.
مثال تلمیح شعر عطایی اشاره نموده به بیت مشهور خواجه حافظ شیرازی :
پیش من حاصل کونین بود چون یک جو
مزرع چرخ چرا بینم و داس مه نو.
(از مطلع السعدین بنقل آنندراج ) (از غیاث اللغات ).
اشاره کردن به قصه یا شعر در فحوای کلام بدون تصریح . (از تعریفات جرجانی ). نزد بلغاء عبارت است از اینکه در اثناء سخن به سوی افسانه ای یا شعری یا مثلی سائر اشارتی رود بی آنکه از کیفیات مشارالیها ذکری بمیان آورند. پس اقسام تلمیح بر شش وجه باشد زیرا تلمیح یا در اثناء سخن منثور آورند و یا در ضمن گفتار منظوم و در هریک از این دو گونه یا اشاره به افسانه و یا اشاره به شعر و یا اشاره به مثل سائر کنند. اما تلمیح در اثناء سخن منثور مانند قول حریری در مقامات : «فبت بلیلة نابغیة و احزان یعقوبیة» که در این جمله نخست به شعر نابغه اشاره نموده که گفته است :
فبت کأنی ساورتنی ضئیلة
من الرقش فی انیابها السم نافع.
و سپس به اندوه حضرت یعقوب در فراق پسر اشارت کرده ... (از کشاف اصطلاحات الفنون ). آن است که الفاظ اندک بر معانی بسیاردلالت کند و لمح ، جستن برق باشد و لمحه یک نظر بود وچون شاعر چنان سازد که الفاظ اندک او بر معانی بسیار دلالت کند آن را تلمیح خوانند و آن صنعت به نزدیک بلغا پسندیده تر از اطناب است و معنی بلاغت آن است که آنچه در ضمیر باشد به لفظی اندک بی آنکه به تمام معنی آن اخلالی راه یابد بیان کند و در آنچه به بسط سخن احتیاج افتد از قدر حاجت درنگذراند و بحد ملال نرساند... (از المعجم فی معاییر اشعار العجم ص 279). رجوع به مطول و نفایس الفنون علم بدیع ص 44 شود.
خریدن از نمکینان بروزگار تو باز
همان معامله ٔ آب شور و اعرابی است .
شیخ علی نقی کمره :
هست عشق دل شاد آن نشنیدی که چه دید
پادشاهی ز غلامی پدری از پسری .
تلمیح است به قصه ٔ محمود و ایاز و یعقوب ویوسف .
مثال ِ مثل فیلان .
عمری است که گامی نزدی سوی شهیدان
دیر آی و درست آی که حق است قیامت .
طاهر غنی :
ز تار خسته ٔ گیسوی دلبران ترسد
چنانکه مارگزیده ز ریسمان ترسد.
ایضاً:
ربود دل ز من و شد رقیب بیدل ازین
چه خوش بود که برآید بیک کرشمه دو کار.
خواجه عبداﷲ سامی :
دل چو رفت ازپی دلدار مخواهیدش باز
سفری از پی آوازنمی باید کرد.
این مثل مشهور هند وقتی درست است که زبانزد اهل فارس باشد و الا فلا.
شیخ علینقی کمره :
ترک سر می گویم و می خواهم از لعل تو بوسی
هر که دست از جان بشوید هرچه می خواهد بگوید.
مثال تلمیح شعر عطایی اشاره نموده به بیت مشهور خواجه حافظ شیرازی :
پیش من حاصل کونین بود چون یک جو
مزرع چرخ چرا بینم و داس مه نو.
(از مطلع السعدین بنقل آنندراج ) (از غیاث اللغات ).
اشاره کردن به قصه یا شعر در فحوای کلام بدون تصریح . (از تعریفات جرجانی ). نزد بلغاء عبارت است از اینکه در اثناء سخن به سوی افسانه ای یا شعری یا مثلی سائر اشارتی رود بی آنکه از کیفیات مشارالیها ذکری بمیان آورند. پس اقسام تلمیح بر شش وجه باشد زیرا تلمیح یا در اثناء سخن منثور آورند و یا در ضمن گفتار منظوم و در هریک از این دو گونه یا اشاره به افسانه و یا اشاره به شعر و یا اشاره به مثل سائر کنند. اما تلمیح در اثناء سخن منثور مانند قول حریری در مقامات : «فبت بلیلة نابغیة و احزان یعقوبیة» که در این جمله نخست به شعر نابغه اشاره نموده که گفته است :
فبت کأنی ساورتنی ضئیلة
من الرقش فی انیابها السم نافع.
و سپس به اندوه حضرت یعقوب در فراق پسر اشارت کرده ... (از کشاف اصطلاحات الفنون ). آن است که الفاظ اندک بر معانی بسیاردلالت کند و لمح ، جستن برق باشد و لمحه یک نظر بود وچون شاعر چنان سازد که الفاظ اندک او بر معانی بسیار دلالت کند آن را تلمیح خوانند و آن صنعت به نزدیک بلغا پسندیده تر از اطناب است و معنی بلاغت آن است که آنچه در ضمیر باشد به لفظی اندک بی آنکه به تمام معنی آن اخلالی راه یابد بیان کند و در آنچه به بسط سخن احتیاج افتد از قدر حاجت درنگذراند و بحد ملال نرساند... (از المعجم فی معاییر اشعار العجم ص 279). رجوع به مطول و نفایس الفنون علم بدیع ص 44 شود.
