جاحظ
لغت‌نامه دهخدا
جاحظ. [ ح ِ ] (اِخ ) عمروبن بحربن محبوب بن فزارة الکنانی البصری ، مکنی به ابوعثمان و معروف به جاحظ. رئیس فرقه ٔ معروف جاحظیه از فرقه های معتزله . وی در حدود سنه ٔ 160 هَ .ق .در بصره تولد یافت و در همانجا زندگی میکرد و درک خدمت اصمعی و ابی عبیده و ابی زید و غیر ایشان را نمود و از ایشان استفاده ها کرد و با بسیاری از نویسندگان و مترجمین فارسی و سریانی آمیزش داشت ، و بیشتر عمر خود را در بصره گذراند و مانند علماء و ادباء زندگانی میکرد. او ببغداد بسیار سفر میکرد و در عهد وزارت محمدبن الزیات نزد وی رفت و بیشتر این مدت را در سرمن رأی مقیم بود. بعد از آن در بصره اقامت کرد تا در سنه ٔ 255 هَ .ق . به مرض فالج در همانجا وفات یافت .
وطواط گوید: جاحظبدصورت و ناخوش منظر بود لیکن بسیار خوش خط بود و نیکو سخن گفتی . مسعودی در مروج الذهب آرد: در میان متقدمین و متأخرین فصیح تر از جاحظ شناخته نشده است . در معجم الادباء از ابوهفان نقل شده که گفت هرگز ندیدم ونشنیدم که کسی بیشتر از جاحظ دوستدار علوم باشد، زیرا هیچ وقت کتابی بدست وی نرسید مگر اینکه کاملاً آن را خواند تا جائی که دکانهای صحافان را اجاره میکرد و شب در آن میماند تا کتابها را مطالعه کند. ابن خلدون گفته است : در مجالس تعلیم از بزرگان شنیدیم که اصول فن ادب و ارکان آن چهار دیوان است و آنها عبارتنداز: ادب الکاتب ابن قتیبه ، کتاب الکامل مبرد، کتاب البیان و التبیین جاحظ و کتاب النوادر ابی علی القالی . و غیر از این چهار کتاب بقیه ٔ کتب پیرو و فرع آنهاست . (معجم المطبوعات ستون 666). مؤلفات وی عبارتند از: 1- کتاب الاصنام که چاپ نشده است . 2- کتاب البخلاء که در آن گفتار و مذاکرات بخیلان و استدلالات آنان را مبنی بر پسندیده بودن بخل و امساک آورده است . و این کتاب از روی نسخه ٔ اصلی آن که در آستانه بوده بتصدی استاد فان فلوتن در سنه ٔ 1900 م . در لیدن چاپ شده . 3- البیان و التبیین . مؤلف در این کتاب اقسام بیان و احادیث و خطبه های بلیغ را با ذکر قسمتهای برجسته ٔ آنها ذکر کرده و همچنین مذهب شعوبیه و طعن آنان را درباره ٔ خطباء و ابطال احتجاجات ایشان را در آن آورده است . جزء اول این کتاب باشرحی که حسن الفاکهانی و شیخ الزهری الغمراوی بر کلمات نامأنوس آن نوشته اند در سنه ٔ 1311 هَ .ق . در مطبعة العلمیه و جزء دوم آن در سال 1312-1313 هَ .ق .و جزء سوم آن در سال 1333 هَ .ق . در مطبعة الجالیه بطبع رسیده و مُحب الدین الخطیب نویسنده ٔ روزنامه ٔ المؤید متصدی طبع آن بوده و فهرستهائی برای آن ترتیب داده است و منتخباتی از البیان و التبیین از طرف مکتبة الرغائب در سال 1328 هَ .ق . در مصر بچاپ رسیده است . 4- التاج فی اخلاق الملوک ، که در دارالکتب المصریة با تصحیح و تحقیق علامه احمد زکی پاشا طبع شده است .رجوع شود به جامع التصانیف الحدیثة، جزء اول . 5- الحنین الی الاوطان که از بهترین تصنیفات اوست و در آن تمام لطیفه ها را جمعآوری کرده و آن را به وزیر محمدبن عبدالملک بن الزیات اهداء کرده است . این کتاب بتصحیح شیخ طاهر جزائری در سال 1333 هَ .ق . در مطبعه ٔ «المنار» بچاپ رسیده است . 6- کتاب الحیوان که بخرج محمد الساسی المغربی در هفت جزء بچاپ رسیده که جزء اول و دوم آن در مطبعة الحمیدیة المصریه در سال 1323 هَ .ق . و جزء سوم تا هفتم آن در 1324-1325 هَ .ق . در مطبعة «التقدم » چاپ شده است . 7- رسائل الجاحظ. مجموع رسائل وی میباشد که عبارتند از: 1- فی الحاسد و المحسود. 2- فی مناقب الترک و عامة جندالخلافة. 3- فی فخرالسودان علی البیضان . 4- فی التربیع و التدویر. 5- فی تفضیل النطق علی الصمت . 6- فی مدح النجار و ذم عمل السلطان . 7- فی العشق و النساء. 8- فی الوکلاء. 9- فی استنجازالوعد. 10- فی بیان مذاهب الشیعة. 11- فی طبقات المغنین . که در سال 1324 هَ .ق . در مصر به هزینه ٔ محمد الساسی بچاپ رسیده است . سه رساله از این رسائل : 1- رسالة فی مناقب الترک و عامة جندالخلافة که آن را برای فتح بن خاقان نوشته است . 2- کتاب فخرالسودان علی البیضان . 3- کتاب التربیع و التدویر، بتصدی فان فلوتن در سال 1903 م . بچاپ رسیده است . 8- سلوة الحریف بمناظرةالربیع و الخریف . که با کتاب «مسامرة الضیف » تألیف شیخ ابی بکربن محمد عارف خوقیر بچاپ رسیده است . 9- الفصول المختارة من کتب ابی عثمان الخ . این کتاب در حاشیه ٔ کتاب الکامل تألیف مبرّد در سال 1324 هَ .ق . در مطبعة التقدم بچاپ رسیده است . 10- فضائل الاتراک ، رساله ای است که در عنوان آن چنین آمده است : «این رساله را نویسنده ٔ متفرد خبیر ابوعثمان عمروبن بحر الجاحظ در فضائل ترکان و خصوصیات آنان از شجاعت و بلندهمتی و نیک آزمونی در خدمت به اسلام برای فتح بن خاقان وزیر متوکل نوشته است ». و این رساله یک بار بطور کامل در مطبعة العمومیة در سال 1898 م . بچاپ رسیده و یکبار هم ضمن رسائل جاحظ چاپ شده است . 11- المحاسن و الاضداد و العجائب و الغرائب که با حاشیه ای به زبان فرانسه به تصدی فان فلوتن نوشته شده در سال 1898 م . در لیدن بچاپ رسیده و در سال 1332 هَ .ق . در مطبعة العمومیة نیز چاپ شده است . (معجم المطبوعات ). و او راست : کتاب نظم القرآن و کتاب المسائل فی القرآن . (الفهرست ص 57). و کتاب التعبیر. (کشف الظنون ج 1ص 291). و کتاب ردالنصاری . (کشف الظنون ج 2 ص 389).
مؤلف معجم الادباء آرد: عمروبن بحربن محبوب ابوعثمان الجاحظ، مولای ابی القلمس عمروبن قلع الکنانی که یکی از نسابین است ، میباشد. و یموت بن المزرّع گفته است که جاحظ خال «اُمی » است و جد وی فزاره است . وی سیاهی بود که برای عمروبن قلع الکنانی شترچرانی میکرده وابوالقاسم البلخی گفت وی کنانی و اهل بصره است . هوش و سرعت انتقال و حافظه ٔ او به پایه ای بود که قدرش بالا گرفت و آوازه اش شیوع یافت و مرزبانی گوید که المادّی حکایت کند کسی که جاحظ را دیده بود که در سیحان نان و ماهی میفروخت نقل کرد که جاحظ گفت : من از ابونواس یک سال بزرگترم و در اول سال 150 هَ . ق . تولد شده ام و او در آخر آن سال .وی در سال 255 در زمان خلافت المعتز باللّه درگذشت ومتجاوز از نود سال عمر داشت . او از ابی عبیده و اصمعی و ابی زید الانصاری استماع حدیث کرده ، و نحو را از ابوالحسن اخفش که دوست وی بود تعلیم گرفت ، و علم کلام را از نظام آموخت ، و فصاحت را شفاهاً از عرب فراگرفت . مرزبانی گوید که ابوبکر احمدبن علی گفت : ابوعثمان جاحظ از اصحاب نظام بود و در علم کلام تبحر و اطلاعات وسیعی داشته و در ضبط حدود آن بشدت میکوشید و از داناترین مردم در این علم و علوم دیگر دینی و دنیوی بوده است ، و او را کتابهای مشهور و پرارزش بسیاری است که در نصرت دین و حکایت مذهب مخالفین و آداب و اخلاق واقسام فنون تألیف کرده است و این کتابها میان مردم معروف و قدر و ارزش آن را میدانند. و چون شخص عاقل ممیز درباره ٔ کتب وی تدبر کند میفهمد که کتابهای او در پرورش عقل و آماده ساختن اذهان و معرفت اصول علم کلام بی نظیر هستند. وی در میان علمائی که آشنا به احوال رجال هستند و تمیز بین امور میدهند چه معتزله و چه غیر ایشان مقام بلند و مرتبه ٔ ارجمندی دارد. او ازملازمین و خاصان محمدبن عبدالملک بوده است . (معجم الادباء ج 16 صص 74 - 76). از آراء وی اینکه میگوید: علوم و معارف ضروری و طبیعی است و هیچکدام از افعال عباد، اکتسابی او نیست و با ثمامةبن اشرس در اینکه مردم را جز اراده عملی نیست ، هم عقیده بود، و این عقیده موجب و مستلزم آن است که عبادات از قبیل نماز، روزه ، جهاد، حج ، عمره و جز اینها و همچنین معاصی از قبیل ربا، شرب خمر و امثال اینها از اعمال عباد نباشد، زیرااینها اراده نیستند بلکه کار و فعل هستند بنابراین ثواب و عقاب بر اعمال معنی ندارد. (الانساب سمعانی ). رجوع به الانساب شود. مشیرالدولة آرد: وی تألیفات بسیار دارد از جمله «البیان و التبیین ». در این کتاب اقسام بیان و برگزیده ٔ احادیث و خطبه ها را جمع کرده . در جاهائی از این کتاب میتوان اطلاعاتی راجع به کتب دوره ٔ ساسانی و غیره بدست آورد. مسعودی در مروج الذهب او را افصح نویسندگان سلف دانسته و ابن خلدون از قول شیوخ زمان خود کتاب او را ستوده است . جاهائی از این کتاب اطلاعات وسیعی راجع به دوره ٔ ساسانی به ما میدهد. (ایران باستان ج 1 ص 101). و رجوع به روضات الجنات ص 503 و عیون الاخبار و تاریخ الخلفاء و کشف الظنون شود. صاحب اسماءالمؤلفین آرد: آثار جاحظ: اخلاق الشطار. اخلاق الملوک . البیان و التبیین . تحصین الاموال . جوابات کتاب المعرفة. حانوت عطار. الرد علی اصحاب الالهام . الرد علی المشبة. ردالنصاری . رسالة فی الحسد. سحرالبیان . سلوة الحریف بمناظرة الربیع و الخریف . عناصر الادب . فضیلة المعتزلة. کتاب آی القرآن . کتاب الابل .کتاب الاخبار. کتاب الاخوان . کتاب الاستبداد و المشاورة فی الحروب . کتاب الاستطاعة. کتاب الاصنام . کتاب الاعتزال . کتاب الامامة. کتاب الامثال . کتاب الامصار. کتاب الانس و السکن . کتاب البخلاء. کتاب البغل . کتاب البلدان . کتاب التربیع. کتاب التسویة بین العرب و العجم . کتاب التعبیر. کتاب التفکر و الاعتبار. کتاب الجواری . کتاب الحجر و الفتوة. کتاب الحزم و الجزم . کتاب الحیوان . کتاب الخطاب فی التوحید. کتاب الدلال . کتاب السلطان . کتاب السلوک . کتاب السودان . کتاب الشارب و المشروب . کتاب الصرحاء و الهجناء. کتاب صناعة الکلام . کتاب الصولجان . کتاب الطبایع. کتاب الطفیلیین . کتاب العثمانیة. کتاب العُرْس و العرائس . کتاب الفتیان . کتاب الفخر بین عبد شمس و بنی مخزوم . کتاب فخر القحطانیة والعدنانیة. کتاب القرآن . کتاب اللصوص . کتاب المحاسن و الاضداد. کتاب المزاح و الجد. کتاب المعرفة. کتاب المعلمین . کتاب المغنیین . کتاب مناقب ضدالخلافة و فضائل الاتراک . کتاب الناشی و المتلاشی . کتاب النبی و المتنبی . کتاب النجم و جوابه . کتاب النرد و الشطرنج . کتاب النساء. کتاب الوعد. کتاب الوکلاء و المتوکلین . کتاب الهدایا. مسائل کتاب المعرفه . معانی القرآن . مقالة فی اصول الدین . نظم القرآن . نقض الطب . نوادر الجن . (اسماء المؤلفین ستون 802 - 803).
وطواط گوید: جاحظبدصورت و ناخوش منظر بود لیکن بسیار خوش خط بود و نیکو سخن گفتی . مسعودی در مروج الذهب آرد: در میان متقدمین و متأخرین فصیح تر از جاحظ شناخته نشده است . در معجم الادباء از ابوهفان نقل شده که گفت هرگز ندیدم ونشنیدم که کسی بیشتر از جاحظ دوستدار علوم باشد، زیرا هیچ وقت کتابی بدست وی نرسید مگر اینکه کاملاً آن را خواند تا جائی که دکانهای صحافان را اجاره میکرد و شب در آن میماند تا کتابها را مطالعه کند. ابن خلدون گفته است : در مجالس تعلیم از بزرگان شنیدیم که اصول فن ادب و ارکان آن چهار دیوان است و آنها عبارتنداز: ادب الکاتب ابن قتیبه ، کتاب الکامل مبرد، کتاب البیان و التبیین جاحظ و کتاب النوادر ابی علی القالی . و غیر از این چهار کتاب بقیه ٔ کتب پیرو و فرع آنهاست . (معجم المطبوعات ستون 666). مؤلفات وی عبارتند از: 1- کتاب الاصنام که چاپ نشده است . 2- کتاب البخلاء که در آن گفتار و مذاکرات بخیلان و استدلالات آنان را مبنی بر پسندیده بودن بخل و امساک آورده است . و این کتاب از روی نسخه ٔ اصلی آن که در آستانه بوده بتصدی استاد فان فلوتن در سنه ٔ 1900 م . در لیدن چاپ شده . 3- البیان و التبیین . مؤلف در این کتاب اقسام بیان و احادیث و خطبه های بلیغ را با ذکر قسمتهای برجسته ٔ آنها ذکر کرده و همچنین مذهب شعوبیه و طعن آنان را درباره ٔ خطباء و ابطال احتجاجات ایشان را در آن آورده است . جزء اول این کتاب باشرحی که حسن الفاکهانی و شیخ الزهری الغمراوی بر کلمات نامأنوس آن نوشته اند در سنه ٔ 1311 هَ .ق . در مطبعة العلمیه و جزء دوم آن در سال 1312-1313 هَ .ق .و جزء سوم آن در سال 1333 هَ .ق . در مطبعة الجالیه بطبع رسیده و مُحب الدین الخطیب نویسنده ٔ روزنامه ٔ المؤید متصدی طبع آن بوده و فهرستهائی برای آن ترتیب داده است و منتخباتی از البیان و التبیین از طرف مکتبة الرغائب در سال 1328 هَ .ق . در مصر بچاپ رسیده است . 4- التاج فی اخلاق الملوک ، که در دارالکتب المصریة با تصحیح و تحقیق علامه احمد زکی پاشا طبع شده است .رجوع شود به جامع التصانیف الحدیثة، جزء اول . 5- الحنین الی الاوطان که از بهترین تصنیفات اوست و در آن تمام لطیفه ها را جمعآوری کرده و آن را به وزیر محمدبن عبدالملک بن الزیات اهداء کرده است . این کتاب بتصحیح شیخ طاهر جزائری در سال 1333 هَ .ق . در مطبعه ٔ «المنار» بچاپ رسیده است . 6- کتاب الحیوان که بخرج محمد الساسی المغربی در هفت جزء بچاپ رسیده که جزء اول و دوم آن در مطبعة الحمیدیة المصریه در سال 1323 هَ .ق . و جزء سوم تا هفتم آن در 1324-1325 هَ .ق . در مطبعة «التقدم » چاپ شده است . 7- رسائل الجاحظ. مجموع رسائل وی میباشد که عبارتند از: 1- فی الحاسد و المحسود. 2- فی مناقب الترک و عامة جندالخلافة. 3- فی فخرالسودان علی البیضان . 4- فی التربیع و التدویر. 5- فی تفضیل النطق علی الصمت . 6- فی مدح النجار و ذم عمل السلطان . 7- فی العشق و النساء. 8- فی الوکلاء. 9- فی استنجازالوعد. 10- فی بیان مذاهب الشیعة. 11- فی طبقات المغنین . که در سال 1324 هَ .ق . در مصر به هزینه ٔ محمد الساسی بچاپ رسیده است . سه رساله از این رسائل : 1- رسالة فی مناقب الترک و عامة جندالخلافة که آن را برای فتح بن خاقان نوشته است . 2- کتاب فخرالسودان علی البیضان . 3- کتاب التربیع و التدویر، بتصدی فان فلوتن در سال 1903 م . بچاپ رسیده است . 8- سلوة الحریف بمناظرةالربیع و الخریف . که با کتاب «مسامرة الضیف » تألیف شیخ ابی بکربن محمد عارف خوقیر بچاپ رسیده است . 9- الفصول المختارة من کتب ابی عثمان الخ . این کتاب در حاشیه ٔ کتاب الکامل تألیف مبرّد در سال 1324 هَ .ق . در مطبعة التقدم بچاپ رسیده است . 10- فضائل الاتراک ، رساله ای است که در عنوان آن چنین آمده است : «این رساله را نویسنده ٔ متفرد خبیر ابوعثمان عمروبن بحر الجاحظ در فضائل ترکان و خصوصیات آنان از شجاعت و بلندهمتی و نیک آزمونی در خدمت به اسلام برای فتح بن خاقان وزیر متوکل نوشته است ». و این رساله یک بار بطور کامل در مطبعة العمومیة در سال 1898 م . بچاپ رسیده و یکبار هم ضمن رسائل جاحظ چاپ شده است . 11- المحاسن و الاضداد و العجائب و الغرائب که با حاشیه ای به زبان فرانسه به تصدی فان فلوتن نوشته شده در سال 1898 م . در لیدن بچاپ رسیده و در سال 1332 هَ .ق . در مطبعة العمومیة نیز چاپ شده است . (معجم المطبوعات ). و او راست : کتاب نظم القرآن و کتاب المسائل فی القرآن . (الفهرست ص 57). و کتاب التعبیر. (کشف الظنون ج 1ص 291). و کتاب ردالنصاری . (کشف الظنون ج 2 ص 389).
مؤلف معجم الادباء آرد: عمروبن بحربن محبوب ابوعثمان الجاحظ، مولای ابی القلمس عمروبن قلع الکنانی که یکی از نسابین است ، میباشد. و یموت بن المزرّع گفته است که جاحظ خال «اُمی » است و جد وی فزاره است . وی سیاهی بود که برای عمروبن قلع الکنانی شترچرانی میکرده وابوالقاسم البلخی گفت وی کنانی و اهل بصره است . هوش و سرعت انتقال و حافظه ٔ او به پایه ای بود که قدرش بالا گرفت و آوازه اش شیوع یافت و مرزبانی گوید که المادّی حکایت کند کسی که جاحظ را دیده بود که در سیحان نان و ماهی میفروخت نقل کرد که جاحظ گفت : من از ابونواس یک سال بزرگترم و در اول سال 150 هَ . ق . تولد شده ام و او در آخر آن سال .وی در سال 255 در زمان خلافت المعتز باللّه درگذشت ومتجاوز از نود سال عمر داشت . او از ابی عبیده و اصمعی و ابی زید الانصاری استماع حدیث کرده ، و نحو را از ابوالحسن اخفش که دوست وی بود تعلیم گرفت ، و علم کلام را از نظام آموخت ، و فصاحت را شفاهاً از عرب فراگرفت . مرزبانی گوید که ابوبکر احمدبن علی گفت : ابوعثمان جاحظ از اصحاب نظام بود و در علم کلام تبحر و اطلاعات وسیعی داشته و در ضبط حدود آن بشدت میکوشید و از داناترین مردم در این علم و علوم دیگر دینی و دنیوی بوده است ، و او را کتابهای مشهور و پرارزش بسیاری است که در نصرت دین و حکایت مذهب مخالفین و آداب و اخلاق واقسام فنون تألیف کرده است و این کتابها میان مردم معروف و قدر و ارزش آن را میدانند. و چون شخص عاقل ممیز درباره ٔ کتب وی تدبر کند میفهمد که کتابهای او در پرورش عقل و آماده ساختن اذهان و معرفت اصول علم کلام بی نظیر هستند. وی در میان علمائی که آشنا به احوال رجال هستند و تمیز بین امور میدهند چه معتزله و چه غیر ایشان مقام بلند و مرتبه ٔ ارجمندی دارد. او ازملازمین و خاصان محمدبن عبدالملک بوده است . (معجم الادباء ج 16 صص 74 - 76). از آراء وی اینکه میگوید: علوم و معارف ضروری و طبیعی است و هیچکدام از افعال عباد، اکتسابی او نیست و با ثمامةبن اشرس در اینکه مردم را جز اراده عملی نیست ، هم عقیده بود، و این عقیده موجب و مستلزم آن است که عبادات از قبیل نماز، روزه ، جهاد، حج ، عمره و جز اینها و همچنین معاصی از قبیل ربا، شرب خمر و امثال اینها از اعمال عباد نباشد، زیرااینها اراده نیستند بلکه کار و فعل هستند بنابراین ثواب و عقاب بر اعمال معنی ندارد. (الانساب سمعانی ). رجوع به الانساب شود. مشیرالدولة آرد: وی تألیفات بسیار دارد از جمله «البیان و التبیین ». در این کتاب اقسام بیان و برگزیده ٔ احادیث و خطبه ها را جمع کرده . در جاهائی از این کتاب میتوان اطلاعاتی راجع به کتب دوره ٔ ساسانی و غیره بدست آورد. مسعودی در مروج الذهب او را افصح نویسندگان سلف دانسته و ابن خلدون از قول شیوخ زمان خود کتاب او را ستوده است . جاهائی از این کتاب اطلاعات وسیعی راجع به دوره ٔ ساسانی به ما میدهد. (ایران باستان ج 1 ص 101). و رجوع به روضات الجنات ص 503 و عیون الاخبار و تاریخ الخلفاء و کشف الظنون شود. صاحب اسماءالمؤلفین آرد: آثار جاحظ: اخلاق الشطار. اخلاق الملوک . البیان و التبیین . تحصین الاموال . جوابات کتاب المعرفة. حانوت عطار. الرد علی اصحاب الالهام . الرد علی المشبة. ردالنصاری . رسالة فی الحسد. سحرالبیان . سلوة الحریف بمناظرة الربیع و الخریف . عناصر الادب . فضیلة المعتزلة. کتاب آی القرآن . کتاب الابل .کتاب الاخبار. کتاب الاخوان . کتاب الاستبداد و المشاورة فی الحروب . کتاب الاستطاعة. کتاب الاصنام . کتاب الاعتزال . کتاب الامامة. کتاب الامثال . کتاب الامصار. کتاب الانس و السکن . کتاب البخلاء. کتاب البغل . کتاب البلدان . کتاب التربیع. کتاب التسویة بین العرب و العجم . کتاب التعبیر. کتاب التفکر و الاعتبار. کتاب الجواری . کتاب الحجر و الفتوة. کتاب الحزم و الجزم . کتاب الحیوان . کتاب الخطاب فی التوحید. کتاب الدلال . کتاب السلطان . کتاب السلوک . کتاب السودان . کتاب الشارب و المشروب . کتاب الصرحاء و الهجناء. کتاب صناعة الکلام . کتاب الصولجان . کتاب الطبایع. کتاب الطفیلیین . کتاب العثمانیة. کتاب العُرْس و العرائس . کتاب الفتیان . کتاب الفخر بین عبد شمس و بنی مخزوم . کتاب فخر القحطانیة والعدنانیة. کتاب القرآن . کتاب اللصوص . کتاب المحاسن و الاضداد. کتاب المزاح و الجد. کتاب المعرفة. کتاب المعلمین . کتاب المغنیین . کتاب مناقب ضدالخلافة و فضائل الاتراک . کتاب الناشی و المتلاشی . کتاب النبی و المتنبی . کتاب النجم و جوابه . کتاب النرد و الشطرنج . کتاب النساء. کتاب الوعد. کتاب الوکلاء و المتوکلین . کتاب الهدایا. مسائل کتاب المعرفه . معانی القرآن . مقالة فی اصول الدین . نظم القرآن . نقض الطب . نوادر الجن . (اسماء المؤلفین ستون 802 - 803).
