حدسیات

حدسیات . [ ح َ سی یا ] (ع اِ) پنجمین صنف ازشش صنف مواد برهان است که اولین صنعت از صناعات خمس منطق میباشد. صناعات خمس عبارتست از: برهان ، خطابه ،شعر، جدل ، مغالطه . و برهان مرکب از اولیات ، مشاهدات ، تجربیات ، حدسیات ، متواترات ، فطریات میباشد. (از تهذیب المنطق تفتازانی ). پنجمین صنف از اصناف شانزده گانه ٔ مبادی قیاسات ، چنانکه نور ماه از آفتاب است . و این بعد از مشاهده ٔ اختلاف تشکلات ماه بود بحسب بُعد و قرب از آفتاب و وقوف بر احوال خسوفات . (اساس الاقتباس ص 345). هی ما یحتاج العقل فی جزم الحکم فیه الی واسطة بتکرر المشاهدة، کقولنا نورالقمر مستفاد من الشمس لاختلاف تشکلاته النوریة بحسب اختلاف اوضاعه من الشمس قرباً و بعداً. (تعریفات جرجانی ص 56). تهانوی گوید: در عرف حکما قضایائی هستند که عقل بواسطه ٔ حدس بدانهاحکم کند، پس اگر حکم بواسطه ٔ حدس قوی بود که شک را براندازد، از قطعیات خوانده شود، مانند علم صانع که فعلش متقن است ، و ما از روی متقن بودن افعالش حدس میزنیم که عالم باشد، و نیز از روی اختلاف تشکلات نوری قمر برحسب قرار گرفتن آن در وضعهای مختلف از خورشید، حدس میزنیم که نور آن از خورشید است . و اگر از روی حدس قوی نباشد از ظنیات محسوب شود، و بدین جهت برخی از منطقیان آنرا در عداد قطعیات و برخی در عداد ظنیات شمرده اند. چنین است در حاشیه ٔ عبدالحکیم سیالکوتی بر شرح مواقف . و در اشتراط تکرار مشاهده در حدس اختلاف است ، برخی تکرار را شرط دانسته ، پس مانند مجربات است و فرق آنها در این است که اولاً: سبب و علت در تجربیات معلوم السببیة است و مجهول الماهیة و در حدسیات هم معلوم السببیة و هم معلوم الماهیة است . دوم : تجربه ناشی از فعل انسان است بخلاف حدس که خارج از حیطه ٔ عمل اوست . سوم : آنکه جزم عقل به نتایج تجربیات نیازمند تکرار است و جزم عقل به نتایج حدسیات نیازی به تکرار ندارد. صادق حلوانی در شرح طیبی گوید: ظاهراً عادیات داخل در حدسیات باشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). و نیز رجوع به حکمت اشراق چ هنری کربین صص 41-43 شود.