حقیقت
لغت‌نامه دهخدا
حقیقت . [ ح َقی ق َ ] (ع اِ) چیزی که بطور قطع و یقین ثابت است . حقیقت اسم است برای چیزی که در محل خود مستقر باشد. (از تعریفات جرجانی ). تاء در حقیقت برای تأنیث نیست بلکه برای نقل از صفت به اسم است مانند تاء علامت .
- حقیقت شدن ؛ ثابت شدن . محقق شدن . روشن و واضح و آشکار شدن : طاهر را آن سخن حقیقت شد. (تاریخ سیستان ). پس مردمان را مرگ رسول (ص ) حقیقت شد و غریو گریستن از آن جمع برخاست . (مجمل التواریخ ). و صفت گرزش [ گرز مسعودبن محمود ] که بغزنین نهاده است ، حقیقت میشود که آنچه از پیشینگان بازگفته اند چون ... رستم ... و دیگران متصور تواند بود. (مجمل التواریخ ).
|| آنچه واجب شود برای مردم حمایت آن . (منتهی الارب ). || راست . درست . حق . صحیح : حقیقت اینست که بازنمودیم . (تاریخ بیهقی ص 494). پنجم صفر، نامه ای رسید دیگر، که آن خبر دروغ بود و حقیقت چنان بودکه سواری سیصدوپنجاه ترکمان بدان حدود بگذشته بودند. (تاریخ بیهقی ص 515).
- بر حقیقت و بحقیقت ؛ در واقع. در نفس الامر. ج ، حقایق :
چو دانا شود مرد بخشنده کف
مر او را رسد بر حقیقت شرف .
جیحون بزرگ در پیش است و گریزگاه خوارزم سخت دور و بحقیقت من هزیمت نخواهم رفت . اگر مرا فراگزارید شما را بعاقبت روی خداوند می باید دید. (تاریخ بیهقی ). علی تکین دشمن است بحقیقت و ماردم کنده . (تاریخ بیهقی ). امروز او را [ قدرخان را ] تربیت باید کرد تا دوستی زیادت گردد. نه آنکه ایشان دوستان بحقیقت باشند اما مجاملت در میان بماند. (تاریخ بیهقی ). و هرچه خواهد کرد، بر خرد که دوست بحقیقت اوست ، عرضه کند. (تاریخ بیهقی ص 98).
فردا بحقیقت بهار گیرم
امروز بگونه اگر خزانم .
و بحقیقت باید دانست که فائده در فهم است نه در حفظ. (کلیله و دمنه ).
|| راستی . درستی .
- بحقیقت ؛ واقعاً. براستی :
بحقیقت آدمی باش وگرنه مرغ باشد
که همین سخن بگوید بزبان آدمیت .
|| مطابق با واقع : ندانیم آنچه بدل ما [ مسعود غزنوی ] آمده است حقیقت است یا نه . (تاریخ بیهقی ). || عین واقع : آنچه گفته آمده حقیقت است . (تاریخ بیهقی ).
حقیقت است که در ملک شاه ملک آرای
ز رای اوست ترازوی عدل را شاهین .
|| باطن . مقابل ِ ظاهر : حقیقت خدای عزوجل داند. (تاریخ بیهقی ص 408). حقیقت ایزدتعالی تواند دانست . (تاریخ بیهقی ص 515). || کنه . ذات . اصل :
صورت جان تو شناختن است
مر فلان را حقیقت از بهمان .
بحقیقت آدمی باش وگرنه مرغ باشد
که همین سخن بگوید بزبان آدمیت .
خفته ای بر سر تو بیدار است
مرده ای با حقیقت یار است .
|| استعمال لفظ در معنی موضوع له ، در مقابل مجاز که استعمال لفظ در غیر معنی موضوع له است . استعمال لفظ است در معنی موضوع له . خلاف ِ مجاز. (منتهی الارب ). حقیقت هرگاه اطلاق شود مراد همان چیزی است که آن راواضع لغت در اصل وضع کرده است ، چون نام اسد برای بهیمه در مقابل ِ مجاز و آن چیزی است که در محل خود قرار دارد و مجاز آن است که در غیر محل خود است . (تعریفات ).
فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید
شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد.
|| (اصطلاح اصول )حقیقت هر لفظی است که بر موضوع خود باقی باشد و گفته اند حقیقت هر لفظی است که مردم در تخاطب به آن اصطلاح کنند. (تعریفات ) . حقیقت در اصطلاح عبارت از کلمه ای است که در ماوضعله بکار رود. در اصطلاحی که تخاطب به آن حاصل شده و به این قیداحتراز میشود از مجازی که در اصطلاح دیگری بغیر از تخاطب در موضوع له استعمال شود، مانند صلوة هرگاه مخاطب آنرا در عرف شرع در دعا بکار برد چه در اینصورت مجاز است ، ولی دعا در اصطلاح شرع معنی غیر موضوع له است ؛زیرا در اصطلاح شرعی صلوة برای ارکان و اذکار ویژه ای وضع شده است با آنکه در اصطلاح لغویین برای دعا وضع گردیده . (تعریفات ص 61). || (اصطلاح اهل شرع و بیان ) هر یک از حقیقت و مجاز به اشتراک بر دو معنی بکار میرود، زیرا هریک یا در مفرد است و آن حقیقت و مجاز لغوی نامیده میشود و یا در جمله است و در اینصورت حقیقت و مجاز عقلی خوانده میشود. اصولیان گویند: حقیقت شرعیه وجود دارد ولی قاضی ابوبکر مخالف است .حقیقت شرعی عبارت از: لفظی است که در معنی موضوع له شرعی استعمال شود یعنی شارع لفظ را در معنائی وضع کرده و بدون قرینه آن لفظ بر آن معنی دلالت میکند خواه بین معنای شرعی و لغوی مناسبتی وجود داشته و از آن منقول باشد یا وجود نداشته باشد. معتزلیان حقیقت دینی را نیز اثبات کنند و آن را نوع خاصی از حقیقت شرعی دانند. حقیقت دینی آن است که شارع لفظی را ابتداءً برای معنایی وضع کند بطوری که اهل لغت آن لفظ یا آن معنی یا هر دو را نشناسند. معتزلیان گمان برند که اسماء ذوات ، یعنی آنچه مربوط به اصول دین یا متعلق بقلب است چون مؤمن و کافر و ایمان و کفر از قبیل حقیقت دینی است ، ولی اسماء افعال ، یعنی آنچه مربوط به فروع دین یا آنچه مربوط به جوارح و اعضاء است چون مصلی و مزکی و صلوة و زکوة چنین نیست . و ظاهر آن است که فقط قسم دوم از حقیقت دینی وجود دارد، یعنی حقیقتی که لغویین معنای آنرا نمیدانسته اند. و نزاعی نیست در اینکه الفاظ متداول در زبان اهل شرع که در غیر معانی لغوی استعمال میشود، در آنها حقیقت گردیده اند، نزاع و خلاف در اینست که آیا این حقیقت بوضع و تعیین شارع است تا حقیقت شرعی باشد، چنانکه مذهب ماست یا آنکه شارع خود وضع و تعیین نکرده ، بلکه در غلبه استعمال آن الفاظ در این معانی جدید در لسان اهل شرع بصورت حقیقت درآمده است و شارع خود با قرینه استعمال میکرده است و در اینصورت حقیقت شرعیه نیست بلکه حقیقت عرفی خاص است . پس این الفاظ هرگاه در سخنان اهل کلام و فقه و اصول واقع میشوند بدون خلاف بر معانی شرعی حمل میگردند، ولی در سخنان خود شارع در نظر ما نیز مطلقاً برمعانی شرعی حمل میشوند ولی در نظر قاضی ابوبکر در صورت عدم قرینه بر معانی لغوی حمل میگردند، بنابراین بیش از این دو قول در مسئله وجود ندارد، ولی بعضی گمان کرده اند که قاضی عقیده دارد که آن الفاظ هنوز در معانی و حقایق لغوی خود باقی هستند و با وجود قرینه در معانی شرعی بکار میروند و در این صورت در مسئله سه قول وجود پیدا میکند. تفصیل بیشتر این مطلب را در عضدی و حواشی آن میتوانید ببینید. (ترجمه ٔ به اختصاراز کشاف اصطلاحات الفنون ). || (اصطلاح ادب )مفهوم مستقل ملحوظ بذات چون مفهوم اسم . این معنی ازاصطلاحات اهل ادبیات عرب است . سیدسند گوید: حقیقت به این معنی گاهی در بعض استعمالات اهل ادب بکار میرود،چنانکه در کتاب اطول در بحث استعاره ٔ تبعی دیده میشود. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || شیخ اجل سعدی در قطعه ٔ ذیل حقیقت را مقابل ِ هوا و هوس آورده است :
حقیقت سرائیست آراسته
هوا و هوس گرد برخاسته
نبینی بجائی که برخاست گرد
نبیند دگر گرچه بیناست مرد!
|| در بعض لغت نامه ها معنی خالص محض نیز بر حقیقت داده اند. || (اصطلاح منطق و فلسفه ) حقیقةالشی ٔ چیزی است که قوام شی ٔ بدان است چون حیوان ناطق برای انسان ، بخلاف ضاحک و کاتب که تصور انسان بدون آن دو ممکن است . و گفته اند مابه الشی ٔ هوهو به اعتبار تحقق ، حقیقت است و به اعتبار تشخص ، هویت و با قطع نظر از آن ، ماهیت . (تعریفات ص 62). حقیقت ، یعنی ماهیت یا بتعبیر دیگر مابه الشی ٔ هوهو که آنرا ذات نیز نامند. حقیقت بدین معنی اعم است از کلیت و جزئیت و موجود و معدوم . باء در «مابه الشی ٔ هوهو» باء سببی است و دو «هوهو» به شی ٔ برمیگردد و معنی آن چنین است : امری که بسبب آن امر شی ٔ شی ٔ است و اگر مابه الشی ٔ هو گفته شود، جمله کوتاهتر خواهد بود. اگر گفته شود که این بر علت فاعلی صدق میکند زیرا انسان مثلاً بسبب فاعل آن ، و بوجود آوردن فاعل او را انسان میگردد و از انواع دیگر تمایز پیدا میکند و معدوم انسان نیست و متمایز از غیر نمیباشد گوئیم فاعل چیزی است که بسبب آن شی ٔ وجود خارجی پیدا میکند نه آنکه بسبب آن شی ٔ شی ٔ میشود. بعضی گویند دو ضمیر «هوهو» به موصول برمیگردد و در اینصورت معنی چنین است : امری که بسبب آن شی ٔ آن امر است بدین معنی که در ثبوت این امر برای آن بغیراین امر نیازی نیست . مولوی عصام الدین در حاشیه ٔ شرح عقاید گوید: ضمیر اول ضمیر فصل است و مرجعی ندارد. حقیقت بدین معنی را حکماء و متکلمین و صوفیه بکار میبرند. (نقل به اختصار از کشاف اصطلاحات الفنون ). || حقیقت ، عبارت است از ماهیت به اعتبار وجود و بنابراین شامل معدوم نمیشود و اطلاق حقیقت به این معنی بیشتر است از اطلاق حقیقت به معنی ماهیت مطلق . شارح طوالع و شارح تجرید گوید: حقیقت و ذات غالباً بر ماهیت به اعتبار وجود خارجی اطلاق میگردد، خواه آن وجود خارجی کلی باشد یا جزئی ... بنابراین گفته نمی شود ذات و حقیقت عنقا فلان است ، بلکه گفته می شود ماهیت عنقا فلان است . (ترجمه از کشاف اصطلاحات الفنون ). || (اصطلاح صوفیه ) عبدالرحمان جامی در شرح فصوص ، فص اول گوید: صوفیه سه حقیقت را قائلند: یکی حقیقت مطلق فعال واجب الوجود و آن حقیقت خدای سبحانه است . دیگر حقیقت مقید منفعل که وجود را از حقیقت واجب بفیض و تجلی میگیرد و آن حقیقت عالم است و سوم حقیقت احدیت جامع بین اطلاق و تقیید و فعل و انفعال و تأثیر و تأثر که از طرفی مطلق و از طرفی مقید، از طرفی فعال و از طرفی منفعل است و این حقیقت احدیت جمع بین حقیقتین است و آنرا مرتبت اولیت و آخریت است ، برای آنکه حقیقت فعال مطلق در مقابل حقیقت منفعل مقید است پس ناچار برای آن دو باید اصلی وجود داشته باشد که هر دو در آن ، بطور واحد باشند و آن در هر دو، بطور متعددو مفصل و ظاهر این حقیقت همان است که به طبیعت کلی فعال از طرفی و منفعل از طرف دیگر نامیده می شود. آن حقیقت از اسماء الهی متأثر و در موارد آن مؤثر است و هر یک از این حقایق سه گانه حقیقت حقایقی است که در تحت آن مندرج هستند. (ترجمه ٔ به اختصار از کشاف اصطلاحات الفنون ). || و نیز در اصطلاح صوفیه ، حقیقت نزد صوفیه ظهور ذات حق است بی حجاب تعنیات و محو کثرات موهومه در نور ذات و در مجمع السلوک گوید: حق در اصطلاح مشایخ صوفیه عبارت است از ذات و حقیقت عبارت است از صفات ، پس حق اسم ذات و حقیقت اسم صفات است و مراد از ذات و صفات ، ذات اقدس الهی و صفات اوست ،زیرا مرید هرگاه دنیا را ترک کند و از حدود نفس و هوی درگذرد و در جهان احسان درآید گویند در عالم حقیقت وارد شد و بمقام حقایق واصل گردید اگرچه از عالم صفات و اسماء دور بوده باشد و هرگاه به نور ذات واصل گردید گویند بحق واصل شد و شیخ و مقتدی گردید. و گاهی مراد صوفیه از حقیقت ماسوای عالم ملکوت است که عبارت از عالم جبروت باشد. ملکوت در نظر صوفیه عبارت است از فوق عرش تا تحت الثری و میان آن دو از اجسام و معانی و اعراض و جبروت ماسوای ملکوت . و گویند حقیقت عبارت است از توحید و گویند حقیقت مشاهده ٔ ربوبیت است . (ترجمه ٔ به اختصار از کشاف اصطلاحات الفنون ). || آخرین منزل سالک از منازل سه گانه ٔ شریعت و طریقت و حقیقت : سئل کمیل بن زیاد النخعی عن علی (ع ): ماالحقیقة؟ قال مالک و الحقیقة؟ قال : او لست صاحب سرک ؟ قال : بلی و لکن ترشح علیک ما یطفح منی . قال : او مثلک تخبب سائلا؟ فقال امیرالمؤمنین : الحقیقة کشف سبحات الجلال من غیر اشارة. قال : زدنی بیاناً. فقال : محوالموهوم مع صحوالمعلوم . قال : زدنی بیاناً. فقال : هتک الستر بغلبةالسر. فقال : زدنی بیاناً. فقال : نور یشرق من صبح الازل فیلوح علی هیاکل التوحید آثاره . قال : اطف ء السراج فقد طلع الصبح .
ای آنکه همی جوئی ره سوی حقیقت
وز اخبرنا سیری و با رنج و ملالی .
از حقیقت به دست کوری چند
مصحفی ماند و کهنه گوری چند.
بچین شد پیش پیری مرد هشیار
که ما را از حقیقت کن خبردار.
- حقیقت محمدیه ؛ (اصطلاح عرفانی ) عبارت از ذات باتعین اول آن است و آن اسم اعظم است . (تعریفات ص 62).
- حقیقت شدن ؛ ثابت شدن . محقق شدن . روشن و واضح و آشکار شدن : طاهر را آن سخن حقیقت شد. (تاریخ سیستان ). پس مردمان را مرگ رسول (ص ) حقیقت شد و غریو گریستن از آن جمع برخاست . (مجمل التواریخ ). و صفت گرزش [ گرز مسعودبن محمود ] که بغزنین نهاده است ، حقیقت میشود که آنچه از پیشینگان بازگفته اند چون ... رستم ... و دیگران متصور تواند بود. (مجمل التواریخ ).
|| آنچه واجب شود برای مردم حمایت آن . (منتهی الارب ). || راست . درست . حق . صحیح : حقیقت اینست که بازنمودیم . (تاریخ بیهقی ص 494). پنجم صفر، نامه ای رسید دیگر، که آن خبر دروغ بود و حقیقت چنان بودکه سواری سیصدوپنجاه ترکمان بدان حدود بگذشته بودند. (تاریخ بیهقی ص 515).
- بر حقیقت و بحقیقت ؛ در واقع. در نفس الامر. ج ، حقایق :
چو دانا شود مرد بخشنده کف
مر او را رسد بر حقیقت شرف .
ابوشکور.
جیحون بزرگ در پیش است و گریزگاه خوارزم سخت دور و بحقیقت من هزیمت نخواهم رفت . اگر مرا فراگزارید شما را بعاقبت روی خداوند می باید دید. (تاریخ بیهقی ). علی تکین دشمن است بحقیقت و ماردم کنده . (تاریخ بیهقی ). امروز او را [ قدرخان را ] تربیت باید کرد تا دوستی زیادت گردد. نه آنکه ایشان دوستان بحقیقت باشند اما مجاملت در میان بماند. (تاریخ بیهقی ). و هرچه خواهد کرد، بر خرد که دوست بحقیقت اوست ، عرضه کند. (تاریخ بیهقی ص 98).
فردا بحقیقت بهار گیرم
امروز بگونه اگر خزانم .
مسعودسعد.
و بحقیقت باید دانست که فائده در فهم است نه در حفظ. (کلیله و دمنه ).
|| راستی . درستی .
- بحقیقت ؛ واقعاً. براستی :
بحقیقت آدمی باش وگرنه مرغ باشد
که همین سخن بگوید بزبان آدمیت .
سعدی (کلیات ص 790).
|| مطابق با واقع : ندانیم آنچه بدل ما [ مسعود غزنوی ] آمده است حقیقت است یا نه . (تاریخ بیهقی ). || عین واقع : آنچه گفته آمده حقیقت است . (تاریخ بیهقی ).
حقیقت است که در ملک شاه ملک آرای
ز رای اوست ترازوی عدل را شاهین .
سوزنی .
|| باطن . مقابل ِ ظاهر : حقیقت خدای عزوجل داند. (تاریخ بیهقی ص 408). حقیقت ایزدتعالی تواند دانست . (تاریخ بیهقی ص 515). || کنه . ذات . اصل :
صورت جان تو شناختن است
مر فلان را حقیقت از بهمان .
ناصرخسرو.
بحقیقت آدمی باش وگرنه مرغ باشد
که همین سخن بگوید بزبان آدمیت .
سعدی .
خفته ای بر سر تو بیدار است
مرده ای با حقیقت یار است .
اوحدی .
|| استعمال لفظ در معنی موضوع له ، در مقابل مجاز که استعمال لفظ در غیر معنی موضوع له است . استعمال لفظ است در معنی موضوع له . خلاف ِ مجاز. (منتهی الارب ). حقیقت هرگاه اطلاق شود مراد همان چیزی است که آن راواضع لغت در اصل وضع کرده است ، چون نام اسد برای بهیمه در مقابل ِ مجاز و آن چیزی است که در محل خود قرار دارد و مجاز آن است که در غیر محل خود است . (تعریفات ).
فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید
شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد.
سعدی .
|| (اصطلاح اصول )حقیقت هر لفظی است که بر موضوع خود باقی باشد و گفته اند حقیقت هر لفظی است که مردم در تخاطب به آن اصطلاح کنند. (تعریفات ) . حقیقت در اصطلاح عبارت از کلمه ای است که در ماوضعله بکار رود. در اصطلاحی که تخاطب به آن حاصل شده و به این قیداحتراز میشود از مجازی که در اصطلاح دیگری بغیر از تخاطب در موضوع له استعمال شود، مانند صلوة هرگاه مخاطب آنرا در عرف شرع در دعا بکار برد چه در اینصورت مجاز است ، ولی دعا در اصطلاح شرع معنی غیر موضوع له است ؛زیرا در اصطلاح شرعی صلوة برای ارکان و اذکار ویژه ای وضع شده است با آنکه در اصطلاح لغویین برای دعا وضع گردیده . (تعریفات ص 61). || (اصطلاح اهل شرع و بیان ) هر یک از حقیقت و مجاز به اشتراک بر دو معنی بکار میرود، زیرا هریک یا در مفرد است و آن حقیقت و مجاز لغوی نامیده میشود و یا در جمله است و در اینصورت حقیقت و مجاز عقلی خوانده میشود. اصولیان گویند: حقیقت شرعیه وجود دارد ولی قاضی ابوبکر مخالف است .حقیقت شرعی عبارت از: لفظی است که در معنی موضوع له شرعی استعمال شود یعنی شارع لفظ را در معنائی وضع کرده و بدون قرینه آن لفظ بر آن معنی دلالت میکند خواه بین معنای شرعی و لغوی مناسبتی وجود داشته و از آن منقول باشد یا وجود نداشته باشد. معتزلیان حقیقت دینی را نیز اثبات کنند و آن را نوع خاصی از حقیقت شرعی دانند. حقیقت دینی آن است که شارع لفظی را ابتداءً برای معنایی وضع کند بطوری که اهل لغت آن لفظ یا آن معنی یا هر دو را نشناسند. معتزلیان گمان برند که اسماء ذوات ، یعنی آنچه مربوط به اصول دین یا متعلق بقلب است چون مؤمن و کافر و ایمان و کفر از قبیل حقیقت دینی است ، ولی اسماء افعال ، یعنی آنچه مربوط به فروع دین یا آنچه مربوط به جوارح و اعضاء است چون مصلی و مزکی و صلوة و زکوة چنین نیست . و ظاهر آن است که فقط قسم دوم از حقیقت دینی وجود دارد، یعنی حقیقتی که لغویین معنای آنرا نمیدانسته اند. و نزاعی نیست در اینکه الفاظ متداول در زبان اهل شرع که در غیر معانی لغوی استعمال میشود، در آنها حقیقت گردیده اند، نزاع و خلاف در اینست که آیا این حقیقت بوضع و تعیین شارع است تا حقیقت شرعی باشد، چنانکه مذهب ماست یا آنکه شارع خود وضع و تعیین نکرده ، بلکه در غلبه استعمال آن الفاظ در این معانی جدید در لسان اهل شرع بصورت حقیقت درآمده است و شارع خود با قرینه استعمال میکرده است و در اینصورت حقیقت شرعیه نیست بلکه حقیقت عرفی خاص است . پس این الفاظ هرگاه در سخنان اهل کلام و فقه و اصول واقع میشوند بدون خلاف بر معانی شرعی حمل میگردند، ولی در سخنان خود شارع در نظر ما نیز مطلقاً برمعانی شرعی حمل میشوند ولی در نظر قاضی ابوبکر در صورت عدم قرینه بر معانی لغوی حمل میگردند، بنابراین بیش از این دو قول در مسئله وجود ندارد، ولی بعضی گمان کرده اند که قاضی عقیده دارد که آن الفاظ هنوز در معانی و حقایق لغوی خود باقی هستند و با وجود قرینه در معانی شرعی بکار میروند و در این صورت در مسئله سه قول وجود پیدا میکند. تفصیل بیشتر این مطلب را در عضدی و حواشی آن میتوانید ببینید. (ترجمه ٔ به اختصاراز کشاف اصطلاحات الفنون ). || (اصطلاح ادب )مفهوم مستقل ملحوظ بذات چون مفهوم اسم . این معنی ازاصطلاحات اهل ادبیات عرب است . سیدسند گوید: حقیقت به این معنی گاهی در بعض استعمالات اهل ادب بکار میرود،چنانکه در کتاب اطول در بحث استعاره ٔ تبعی دیده میشود. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || شیخ اجل سعدی در قطعه ٔ ذیل حقیقت را مقابل ِ هوا و هوس آورده است :
حقیقت سرائیست آراسته
هوا و هوس گرد برخاسته
نبینی بجائی که برخاست گرد
نبیند دگر گرچه بیناست مرد!
|| در بعض لغت نامه ها معنی خالص محض نیز بر حقیقت داده اند. || (اصطلاح منطق و فلسفه ) حقیقةالشی ٔ چیزی است که قوام شی ٔ بدان است چون حیوان ناطق برای انسان ، بخلاف ضاحک و کاتب که تصور انسان بدون آن دو ممکن است . و گفته اند مابه الشی ٔ هوهو به اعتبار تحقق ، حقیقت است و به اعتبار تشخص ، هویت و با قطع نظر از آن ، ماهیت . (تعریفات ص 62). حقیقت ، یعنی ماهیت یا بتعبیر دیگر مابه الشی ٔ هوهو که آنرا ذات نیز نامند. حقیقت بدین معنی اعم است از کلیت و جزئیت و موجود و معدوم . باء در «مابه الشی ٔ هوهو» باء سببی است و دو «هوهو» به شی ٔ برمیگردد و معنی آن چنین است : امری که بسبب آن امر شی ٔ شی ٔ است و اگر مابه الشی ٔ هو گفته شود، جمله کوتاهتر خواهد بود. اگر گفته شود که این بر علت فاعلی صدق میکند زیرا انسان مثلاً بسبب فاعل آن ، و بوجود آوردن فاعل او را انسان میگردد و از انواع دیگر تمایز پیدا میکند و معدوم انسان نیست و متمایز از غیر نمیباشد گوئیم فاعل چیزی است که بسبب آن شی ٔ وجود خارجی پیدا میکند نه آنکه بسبب آن شی ٔ شی ٔ میشود. بعضی گویند دو ضمیر «هوهو» به موصول برمیگردد و در اینصورت معنی چنین است : امری که بسبب آن شی ٔ آن امر است بدین معنی که در ثبوت این امر برای آن بغیراین امر نیازی نیست . مولوی عصام الدین در حاشیه ٔ شرح عقاید گوید: ضمیر اول ضمیر فصل است و مرجعی ندارد. حقیقت بدین معنی را حکماء و متکلمین و صوفیه بکار میبرند. (نقل به اختصار از کشاف اصطلاحات الفنون ). || حقیقت ، عبارت است از ماهیت به اعتبار وجود و بنابراین شامل معدوم نمیشود و اطلاق حقیقت به این معنی بیشتر است از اطلاق حقیقت به معنی ماهیت مطلق . شارح طوالع و شارح تجرید گوید: حقیقت و ذات غالباً بر ماهیت به اعتبار وجود خارجی اطلاق میگردد، خواه آن وجود خارجی کلی باشد یا جزئی ... بنابراین گفته نمی شود ذات و حقیقت عنقا فلان است ، بلکه گفته می شود ماهیت عنقا فلان است . (ترجمه از کشاف اصطلاحات الفنون ). || (اصطلاح صوفیه ) عبدالرحمان جامی در شرح فصوص ، فص اول گوید: صوفیه سه حقیقت را قائلند: یکی حقیقت مطلق فعال واجب الوجود و آن حقیقت خدای سبحانه است . دیگر حقیقت مقید منفعل که وجود را از حقیقت واجب بفیض و تجلی میگیرد و آن حقیقت عالم است و سوم حقیقت احدیت جامع بین اطلاق و تقیید و فعل و انفعال و تأثیر و تأثر که از طرفی مطلق و از طرفی مقید، از طرفی فعال و از طرفی منفعل است و این حقیقت احدیت جمع بین حقیقتین است و آنرا مرتبت اولیت و آخریت است ، برای آنکه حقیقت فعال مطلق در مقابل حقیقت منفعل مقید است پس ناچار برای آن دو باید اصلی وجود داشته باشد که هر دو در آن ، بطور واحد باشند و آن در هر دو، بطور متعددو مفصل و ظاهر این حقیقت همان است که به طبیعت کلی فعال از طرفی و منفعل از طرف دیگر نامیده می شود. آن حقیقت از اسماء الهی متأثر و در موارد آن مؤثر است و هر یک از این حقایق سه گانه حقیقت حقایقی است که در تحت آن مندرج هستند. (ترجمه ٔ به اختصار از کشاف اصطلاحات الفنون ). || و نیز در اصطلاح صوفیه ، حقیقت نزد صوفیه ظهور ذات حق است بی حجاب تعنیات و محو کثرات موهومه در نور ذات و در مجمع السلوک گوید: حق در اصطلاح مشایخ صوفیه عبارت است از ذات و حقیقت عبارت است از صفات ، پس حق اسم ذات و حقیقت اسم صفات است و مراد از ذات و صفات ، ذات اقدس الهی و صفات اوست ،زیرا مرید هرگاه دنیا را ترک کند و از حدود نفس و هوی درگذرد و در جهان احسان درآید گویند در عالم حقیقت وارد شد و بمقام حقایق واصل گردید اگرچه از عالم صفات و اسماء دور بوده باشد و هرگاه به نور ذات واصل گردید گویند بحق واصل شد و شیخ و مقتدی گردید. و گاهی مراد صوفیه از حقیقت ماسوای عالم ملکوت است که عبارت از عالم جبروت باشد. ملکوت در نظر صوفیه عبارت است از فوق عرش تا تحت الثری و میان آن دو از اجسام و معانی و اعراض و جبروت ماسوای ملکوت . و گویند حقیقت عبارت است از توحید و گویند حقیقت مشاهده ٔ ربوبیت است . (ترجمه ٔ به اختصار از کشاف اصطلاحات الفنون ). || آخرین منزل سالک از منازل سه گانه ٔ شریعت و طریقت و حقیقت : سئل کمیل بن زیاد النخعی عن علی (ع ): ماالحقیقة؟ قال مالک و الحقیقة؟ قال : او لست صاحب سرک ؟ قال : بلی و لکن ترشح علیک ما یطفح منی . قال : او مثلک تخبب سائلا؟ فقال امیرالمؤمنین : الحقیقة کشف سبحات الجلال من غیر اشارة. قال : زدنی بیاناً. فقال : محوالموهوم مع صحوالمعلوم . قال : زدنی بیاناً. فقال : هتک الستر بغلبةالسر. فقال : زدنی بیاناً. فقال : نور یشرق من صبح الازل فیلوح علی هیاکل التوحید آثاره . قال : اطف ء السراج فقد طلع الصبح .
ای آنکه همی جوئی ره سوی حقیقت
وز اخبرنا سیری و با رنج و ملالی .
ناصرخسرو.
از حقیقت به دست کوری چند
مصحفی ماند و کهنه گوری چند.
سنائی .
بچین شد پیش پیری مرد هشیار
که ما را از حقیقت کن خبردار.
عطار.
- حقیقت محمدیه ؛ (اصطلاح عرفانی ) عبارت از ذات باتعین اول آن است و آن اسم اعظم است . (تعریفات ص 62).
