خراب
لغت‌نامه دهخدا
خراب . [ خ َ ] (ع مص ) ویران شدن . (از منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء) (از تاج المصادر زوزنی )(دهار). || (اِمص ) ویرانی . بیرانی . (از منتهی الارب ) (یادداشت بخط مؤلف ) (دهار) :
ز مهر و کین تو چرخ و فلک گوهر ساخت
که هر دو مایه ٔ عمران شد و اصل خراب .
|| (اِ) محل مهجور. (ناظم الاطباء). ویرانه . محل خراب شده . مخروبه . بیغوله . ج ، اخربه ، خرب :
بودم حذور همچو غرابی برای آنک
همچون غراب جای گرفتم بر این خراب .
جغد شایسته تر آمد بخراب .
خراب عالم و ما جغدوار این نه عجب
عجب از آنکه نمانند جغد را بخراب .
به سخن در خراب گنج نهد
به سخن گنج را خراب کند.
زآن بهشتم بدین خراب افکند
گم شد از من چو روز گشت بلند.
آتش بیار و خرمن آزادگان بسوز
تا پادشه خراج نخواهد خراب را.
- امثال :
خراب را خراج نباشد .
|| (ص ) ویران . مقابل آباد. (از برهان قاطع) (از رشیدی ) (از جهانگیری ) (از انجمن آرای ناصری ) (از ناظم الاطباء) (از غیاث اللغات ) (ترجمان علامه ٔ جرجانی ). مقابل معموره :
سروبنان کنده و گلشن خراب
لاله ستان خشک و شکسته چمن .
مرا گفت بگیر این و بزی خرم و دلشاد
وگر تنت خراب است بدین می کنش آباد.
شد آن شهر آباد یکسر خراب
به سر بر همی تافتی آفتاب .
چرا غم خورم زین جهان خراب
دمی خوش برآرم ز جام شراب .
بدو درنشیند نگردد خراب
ز باران و از برف و از آفتاب .
دفتر به دبستان بود و نقل به بازار
وین نرد بجایی که خرابات خرابست .
فرونشانَد آشوبها را و بمیرانَد فتنه ها را و خراب کند علامتهای آنرا. (تاریخ بیهقی ).
ای سپرده عنان دل به خطا
تنت آباد و دل خراب وجان بی آب .
ترسم که زیر پای زمانه ی خراب گر
آن باغها خراب شود و آن خانه ها تلال .
خراب کرده ٔهر کس تو کرده ای آباد
مباد هرگز آبادکرده ٔ تو خراب .
خرابست آن جهان کاوّل تو دیدی
اساس نو کنون نتوان نهادن .
دلم ز دست تو آبادگر نمی گردد
بیار آتش و در خانه ٔ خراب بریز.
مصطفی آمده به معماری
که دلم را خراب دیدستند.
چو من بگذرم زین جهان خراب
بشویید جسم مرا با شراب .
|| مست . لایعقل . بیخود از شراب . مست طافح . (از برهان قاطع) (از رشیدی ) (از فرهنگ جهانگیری ) (از انجمن آرای ناصری ) (از ناظم الاطباء). سیاه مست . مست مست . (یادداشت بخط مؤلف ) :
سوی زر باید رفتن بصبوح
خویشتن کردن مستان و خراب .
خداوند ما گشته مستی خراب
گرفته دو بازوی اوچاکران .
دانی که جهان روبخرابی دارد
تو نیز شب و روز همی باش خراب .
کس در ده نیست جمله مستند
بانگی بده خراب در ده .
گاه مستی و گه خرابی تو
کس نداند که از چه بابی تو.
البلبل یتلو صحف العشاق
و النرجس کالعشور فی الاوراق
مهتاب و شراب ناب و معشوق خراب ...
ای دریغا گر شبی در بر خرابت دیدمی
سرگران از خواب و سرمست از شرابت دیدمی .
عجب نیست بالوعه گر شد خراب
که خورد اندر آن روز چندان شراب .
ایدل آندم که خراب از می گلگون باشی
بی زر و گنج بصدحشمت قارون باشی .
دیریست که در پای خم افتاده خرابیم
همسایه ٔ دیوار به دیوار شرابیم .
- امثال :
شب آدینه وی مست خراب .
|| غیرمزروع . ناکشته . بایر :
بجایی که بودی زمینی خراب
وگر تنگ بودی به رود اندر آب .
هرچه جز از شهر بیابان شمر
بی بر و بی آب و خراب و یباب .
آسمانی است کز گریبان آب
بر زمین خراب می چکدش .
|| شکسته . (یادداشت بخط مؤلف ). || آوار. (یادداشت بخط مؤلف ). || مورد تاخت و تاز واقع شده . تاراج شده . پایمال . منهدم . نابودشده . (از ناظم الاطباء) :
وگر آبگیری که باشد خراب
از ایران و از رنج افراسیاب .
|| ضایع. تباه شده . فاسدشده . (از برهان قاطع) (از غیاث اللغات ) (از ناظم الاطباء) :
چه می خواهی از این حال خرابم .
گر ننگری این تن خرابم
آخر رخ خود نما بخوابم .
|| شریر. فاسد. || خوار. ذلیل . (ناظم الاطباء).
- خراب ساختن ؛ ویران کردن . ویرانه کردن :
نسازد همی کشور خود خراب
سپاری بمن تاج بی کین و تاب .
رجوع به خراب کردن شود.
- خراب شدن ؛ ویران گشتن . خراب گردیدن . بایر شدن . مقابل آباد شدن . ویرانه گشتن :
شد آن شهر آباد یکسر خراب
بسی بر همی تافتی آفتاب .
رجوع به خراب گشتن شود.
- خراب کردن ؛ ویران ساختن . بیرانه کردن : فرونشانَد آشوبها را و بمیرانَد فتنه ها را و خراب کند علامَتهای آن را. (تاریخ بیهقی ). رجوع به خراب و خراب ساختن شود.
- خراب کرده ؛ ویران ساخته . ویرانه کرده :
خراب کرده ٔ هر کس تو کرده ای آباد
مباد هرگز آبادکرده ٔ تو خراب .
- خراب گردیدن ؛ خراب شدن . رجوع به خراب گشتن و خراب شدن شود.
- خراب گشتن ؛ ویران شدن . ویرانه شدن :
یکی جای خواهم که فرزند من
همان تا بسی سال پیوند من
بدو درنشیند نگردد خراب
ز باران و از برف و از آفتاب .
وگرنه ملک و دین خراب گردد.
_(l50k)_
ز مهر و کین تو چرخ و فلک گوهر ساخت
که هر دو مایه ٔ عمران شد و اصل خراب .
مسعودسعدسلمان .
|| (اِ) محل مهجور. (ناظم الاطباء). ویرانه . محل خراب شده . مخروبه . بیغوله . ج ، اخربه ، خرب :
بودم حذور همچو غرابی برای آنک
همچون غراب جای گرفتم بر این خراب .
مسعودسعدسلمان .
جغد شایسته تر آمد بخراب .
ادیب صابر.
خراب عالم و ما جغدوار این نه عجب
عجب از آنکه نمانند جغد را بخراب .
سوزنی .
به سخن در خراب گنج نهد
به سخن گنج را خراب کند.
خاقانی .
زآن بهشتم بدین خراب افکند
گم شد از من چو روز گشت بلند.
نظامی .
آتش بیار و خرمن آزادگان بسوز
تا پادشه خراج نخواهد خراب را.
سعدی .
- امثال :
خراب را خراج نباشد .
|| (ص ) ویران . مقابل آباد. (از برهان قاطع) (از رشیدی ) (از جهانگیری ) (از انجمن آرای ناصری ) (از ناظم الاطباء) (از غیاث اللغات ) (ترجمان علامه ٔ جرجانی ). مقابل معموره :
سروبنان کنده و گلشن خراب
لاله ستان خشک و شکسته چمن .
کسائی .
مرا گفت بگیر این و بزی خرم و دلشاد
وگر تنت خراب است بدین می کنش آباد.
کسائی .
شد آن شهر آباد یکسر خراب
به سر بر همی تافتی آفتاب .
فردوسی .
چرا غم خورم زین جهان خراب
دمی خوش برآرم ز جام شراب .
فردوسی .
بدو درنشیند نگردد خراب
ز باران و از برف و از آفتاب .
فردوسی .
دفتر به دبستان بود و نقل به بازار
وین نرد بجایی که خرابات خرابست .
منوچهری .
فرونشانَد آشوبها را و بمیرانَد فتنه ها را و خراب کند علامتهای آنرا. (تاریخ بیهقی ).
ای سپرده عنان دل به خطا
تنت آباد و دل خراب وجان بی آب .
ناصرخسرو.
ترسم که زیر پای زمانه ی خراب گر
آن باغها خراب شود و آن خانه ها تلال .
ناصرخسرو.
خراب کرده ٔهر کس تو کرده ای آباد
مباد هرگز آبادکرده ٔ تو خراب .
امیرمعزی .
خرابست آن جهان کاوّل تو دیدی
اساس نو کنون نتوان نهادن .
خاقانی .
دلم ز دست تو آبادگر نمی گردد
بیار آتش و در خانه ٔ خراب بریز.
خاقانی .
مصطفی آمده به معماری
که دلم را خراب دیدستند.
خاقانی (دیوان ص 878).
چو من بگذرم زین جهان خراب
بشویید جسم مرا با شراب .
؟
|| مست . لایعقل . بیخود از شراب . مست طافح . (از برهان قاطع) (از رشیدی ) (از فرهنگ جهانگیری ) (از انجمن آرای ناصری ) (از ناظم الاطباء). سیاه مست . مست مست . (یادداشت بخط مؤلف ) :
سوی زر باید رفتن بصبوح
خویشتن کردن مستان و خراب .
منوچهری .
خداوند ما گشته مستی خراب
گرفته دو بازوی اوچاکران .
منوچهری .
دانی که جهان روبخرابی دارد
تو نیز شب و روز همی باش خراب .
خیام .
کس در ده نیست جمله مستند
بانگی بده خراب در ده .
خاقانی .
گاه مستی و گه خرابی تو
کس نداند که از چه بابی تو.
اوحدی .
البلبل یتلو صحف العشاق
و النرجس کالعشور فی الاوراق
مهتاب و شراب ناب و معشوق خراب ...
؟ (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ).
ای دریغا گر شبی در بر خرابت دیدمی
سرگران از خواب و سرمست از شرابت دیدمی .
سعدی (بدایع).
عجب نیست بالوعه گر شد خراب
که خورد اندر آن روز چندان شراب .
سعدی .
ایدل آندم که خراب از می گلگون باشی
بی زر و گنج بصدحشمت قارون باشی .
حافظ.
دیریست که در پای خم افتاده خرابیم
همسایه ٔ دیوار به دیوار شرابیم .
؟
- امثال :
شب آدینه وی مست خراب .
|| غیرمزروع . ناکشته . بایر :
بجایی که بودی زمینی خراب
وگر تنگ بودی به رود اندر آب .
فردوسی .
هرچه جز از شهر بیابان شمر
بی بر و بی آب و خراب و یباب .
ناصرخسرو.
آسمانی است کز گریبان آب
بر زمین خراب می چکدش .
خاقانی .
|| شکسته . (یادداشت بخط مؤلف ). || آوار. (یادداشت بخط مؤلف ). || مورد تاخت و تاز واقع شده . تاراج شده . پایمال . منهدم . نابودشده . (از ناظم الاطباء) :
وگر آبگیری که باشد خراب
از ایران و از رنج افراسیاب .
فردوسی .
|| ضایع. تباه شده . فاسدشده . (از برهان قاطع) (از غیاث اللغات ) (از ناظم الاطباء) :
چه می خواهی از این حال خرابم .
باباطاهر عریان .
گر ننگری این تن خرابم
آخر رخ خود نما بخوابم .
امیرخسرودهلوی .
|| شریر. فاسد. || خوار. ذلیل . (ناظم الاطباء).
- خراب ساختن ؛ ویران کردن . ویرانه کردن :
نسازد همی کشور خود خراب
سپاری بمن تاج بی کین و تاب .
فردوسی .
رجوع به خراب کردن شود.
- خراب شدن ؛ ویران گشتن . خراب گردیدن . بایر شدن . مقابل آباد شدن . ویرانه گشتن :
شد آن شهر آباد یکسر خراب
بسی بر همی تافتی آفتاب .
فردوسی .
رجوع به خراب گشتن شود.
- خراب کردن ؛ ویران ساختن . بیرانه کردن : فرونشانَد آشوبها را و بمیرانَد فتنه ها را و خراب کند علامَتهای آن را. (تاریخ بیهقی ). رجوع به خراب و خراب ساختن شود.
- خراب کرده ؛ ویران ساخته . ویرانه کرده :
خراب کرده ٔ هر کس تو کرده ای آباد
مباد هرگز آبادکرده ٔ تو خراب .
امیرمعزی .
- خراب گردیدن ؛ خراب شدن . رجوع به خراب گشتن و خراب شدن شود.
- خراب گشتن ؛ ویران شدن . ویرانه شدن :
یکی جای خواهم که فرزند من
همان تا بسی سال پیوند من
بدو درنشیند نگردد خراب
ز باران و از برف و از آفتاب .
فردوسی .
وگرنه ملک و دین خراب گردد.
_(l50k)_
(مجالس سعدی ص 26).
