خرداد
لغت‌نامه دهخدا
خرداد. [ خ ُ ] (اِ) نام ماه سیُم است از سال شمسی و آن مدت بودن آفتاب است در برج جوزا. (از برهان قاطع). ماه آخر بهار است . (از ناظم الاطباء). خردادماه جلالی است و مطابق جوزای عرب و ایار سریانی و سی ودو روز است ، اول آن تقریباً مطابق بیستم ماه مه ٔ فرانسوی است . مایوس رومی از دهم اردیبهشت شروع میشود وتا دهم خرداد ادامه دارد. (یادداشت بخط مؤلف ). بهندی آنرا اساره نامند. (شرفنامه ٔ منیری ) :
ماه خرداد بر تو فرخ باد
آفرین باد بر مه خرداد.
ز جور لشکر خرداد ومرداد
تواند داد ما را هیچکس داد؟
محالست این طمع هیهات هیهات
کسی دیدی که دادش داد خرداد
زبهر آنکه تا در دامت آرد
چو مرغان مر ترا خرداد خور داد.
کرا خورداد گیتی مرد بایدْش
از آن آید پس خرداد مرداد.
زینت باغ ماه خرداد است
گر بباده گرایی از داد است .
فروغ روی و رایت گر فتد بر تیره شب گردد
ز روز آخر خرداد روشن تر شب یلدا.
- کارخانه ٔ خرداد ؛ کنایه از موقع روییدن گیاهها :
بزوج نامیه نقش بهار می بندد
نسیم خلق تو در کارخانه ٔ خرداد.
|| نام روز ششم باشد از هر ماه شمسی و فارسیان در این روز عید کنند بنابر قاعده ٔ کلی که میان ایشان مقرر است که چون نام ماه و نام روز موافق باشد جشن و عید نمایند و این جشن را جشن خردادگان خوانند. نیک است در این روز طلب حاجات از ملائکه و فرشته هاکردن و زن خواستن . (از برهان قاطع) (از انجمن آرای ناصری ) (از فرهنگ جهانگیری ) (از آنندراج ) (از ناظم الاطباء) :
پراندیشه از بلخ شد سوی ری
بخرداد فرخنده از ماه دی .
مه اردیبهشت و روز خرداد
جهان از خرمی چون کرخ بغداد.
- خردادروز ؛ روز خرداد.
برون رفت شادان بخردادروز
بنیک اختر و فال گیتی فروز.
|| (اِخ ) نام فرشته ای است که موکل است بر آبها و درختان ، امور و مصالحی که در ماه خرداد واقع شود بدو تعلق دارد. رب النوع جهنم . مالک دوزخ :
چو زردشت از آنجای برگاشت روی
همانگاه خرداد شد پیش اوی
به زرتشت گفتا که ای پاک جان
سپردم بتو آبهای روان .
|| نام آتشکده ای بوده است بسیار بزرگ و عالی . (برهان قاطع) (از آنندراج ) (از انجمن آرای ناصری ) (از ناظم الاطباء). برای اطلاع دقیق از آن به ص 176 و 120 و 226 کتاب مزدیسنا تألیف محمد معین رجوع شود :
همه بیابان زآن روشنایی آگه شد
چو جان آذر خرداد زآذر خرداد.
آهن و پولاد با عزمت ندارد محکمی
آتش خرداد با خشمت ندارد التهاب .
ماه خرداد بر تو فرخ باد
آفرین باد بر مه خرداد.
فرخی .
ز جور لشکر خرداد ومرداد
تواند داد ما را هیچکس داد؟
ناصرخسرو.
محالست این طمع هیهات هیهات
کسی دیدی که دادش داد خرداد
زبهر آنکه تا در دامت آرد
چو مرغان مر ترا خرداد خور داد.
ناصرخسرو.
کرا خورداد گیتی مرد بایدْش
از آن آید پس خرداد مرداد.
ناصرخسرو.
زینت باغ ماه خرداد است
گر بباده گرایی از داد است .
مسعودسعد (دیوان چ رشید یاسمی ص 655).
فروغ روی و رایت گر فتد بر تیره شب گردد
ز روز آخر خرداد روشن تر شب یلدا.
مسعودسعد.
- کارخانه ٔ خرداد ؛ کنایه از موقع روییدن گیاهها :
بزوج نامیه نقش بهار می بندد
نسیم خلق تو در کارخانه ٔ خرداد.
سیف اسفرنگی (از جهانگیری ).
|| نام روز ششم باشد از هر ماه شمسی و فارسیان در این روز عید کنند بنابر قاعده ٔ کلی که میان ایشان مقرر است که چون نام ماه و نام روز موافق باشد جشن و عید نمایند و این جشن را جشن خردادگان خوانند. نیک است در این روز طلب حاجات از ملائکه و فرشته هاکردن و زن خواستن . (از برهان قاطع) (از انجمن آرای ناصری ) (از فرهنگ جهانگیری ) (از آنندراج ) (از ناظم الاطباء) :
پراندیشه از بلخ شد سوی ری
بخرداد فرخنده از ماه دی .
فردوسی .
مه اردیبهشت و روز خرداد
جهان از خرمی چون کرخ بغداد.
(ویس و رامین ).
- خردادروز ؛ روز خرداد.
برون رفت شادان بخردادروز
بنیک اختر و فال گیتی فروز.
فردوسی .
|| (اِخ ) نام فرشته ای است که موکل است بر آبها و درختان ، امور و مصالحی که در ماه خرداد واقع شود بدو تعلق دارد. رب النوع جهنم . مالک دوزخ :
چو زردشت از آنجای برگاشت روی
همانگاه خرداد شد پیش اوی
به زرتشت گفتا که ای پاک جان
سپردم بتو آبهای روان .
فردوسی (از جهانگیری ).
|| نام آتشکده ای بوده است بسیار بزرگ و عالی . (برهان قاطع) (از آنندراج ) (از انجمن آرای ناصری ) (از ناظم الاطباء). برای اطلاع دقیق از آن به ص 176 و 120 و 226 کتاب مزدیسنا تألیف محمد معین رجوع شود :
همه بیابان زآن روشنایی آگه شد
چو جان آذر خرداد زآذر خرداد.
فرخی (دیوان چ عبدالرسولی ص 36).
آهن و پولاد با عزمت ندارد محکمی
آتش خرداد با خشمت ندارد التهاب .
امیر معزی (از جهانگیری ).
