خرزهره

خرزهره . [ خ َ زَ رَ / رِ ] (اِ مرکب ) زهره ٔ خر. زهره ٔ بزرگ باشد. (از برهان قاطع). به این معنی از خر (بزرگ ) + زهره تشکیل شده است . (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). || درختی است که برگ آن ببرگ بید شبیه است لیکن از برگ بید سطبرتر و گنده تر بود و گل سرخ و سفید کند و بت پرستان برگ آنرا بکار برند و حیوانات اگربرگ آنرا بخورند هلاک شوند و آنرا بعربی سَم ّالحمار خوانند و معرب آن خرزهرج باشد. (از برهان قاطع). گیاهی سمی و بتازی سم الحمار گویند. (از ناظم الاطباء).
خواص گیاه شناسی خرزهره : خرزهره از تیره ٔ زیتونیان است دارای ساقه ٔبسیار و برگهای سه تائی و گلهای رنگین که در نقاط گرم و خشک میروید و همه ٔ آن بواسطه ٔ ترکیبات «سیانوژن »سمی است . وحشی این درختچه در جنوب ایران ازجمله در حوالی جهرم و جزائر خلیج فارس و میان عباسی و سیرجان دیده شده است . (از گیاه شناسی گل گلاب ص 251). ابن البیطار آنرا خورزهره با «واو» آورده است . سم الحمار. وَردالحمار. آغو. جَبَن . جبین . پهی . پی خوره . شبرنگ . گیش (در بندرعباس ). جار (در بلوچستان ). کیش (در جزیره ٔ کیش ). (یادداشت بخط مؤلف ) :
خربنگ خورد گویی و دیوانه شد به شعر
خرزهره خورده بودی باری بجای بنگ .

سوزنی (دیوان ، هزلیات ص 60).

بگفتم ای خر شاعر چو هجو تو خوهم گفتن
زمین خرزهره رویاند چو ازبهر تو جو کارم .

سوزنی .

که پیرامون آن وادی بخروار
همه خرزهره بد چون زهره ٔ مار.

نظامی .

رطب ناورد چوب خرزهره بار
چو تخم افکنی بر همان چشم دار.

سعدی .

منه دل در این باغ مردم فریب
که خرزهره برداشته نام سیب .

امیرخسرو.