خلیج فارس
لغت‌نامه دهخدا
خلیج فارس . [ خ َ ج ِ ] (اِخ ) نام پیشرفتگی دریایی است در خشکی که بین ایران و شبه جزیره ٔ عربستان واقع است . طول آن 800هزار گز و از شطالعرب بسوی جنوب شرقی تا شبه جزیره ٔ مسندم در عمان ممتد است و از طریق دریای عمان با اقیانوس هند ارتباط دارد و تنگه ٔ هرمز آن تا دریای عمان می باشد. ولی اغلب تنگه ٔ هرمز را جزء آن می آورند. این دریا از قدیم بین اعراب بحرالفارس نام داشته و در مآخذ اسلامی نیز بدین نام آمده است و در نوشته های غربی آن پرسیکوس سینوس . یا پرسیکوم ماره آمده . مساحت خلیج فارس متجاوز از 251226 کیلومتر مربع است و عرض آن در مدخل آن یعنی تنگه ٔ هرمز 80 هزارگزی و در رأس خلیج متجاوز از 220 هزار گز و منتهای عرض آن 320هزار گز می باشد. عرض آبهای ساحلی ایران طبق قانون مصوب تیر 1313 هَ . ش . و لایحه ٔ اصلاحی فروردین 1338 از خط مبدء آبهای بحر عمان 13 میل دریائی است . عمق آب آن بندرت از 90 متر تجاوز میکند برخلاف بحر احمر که عمق آن تا بیش از دوهزار متر میرسد.
منابع ثروت : سواحل خلیج فارس حاوی معادن سرشار نفت است . بعضی از جزایر آن خاصه هرمز و ابوموسی معدن خاک اخرای سرخ است که استخراج میشود. نمک به مقدار زیاد در آنجا وجود دارد و در سواحل ایرانی آن نزدیک لنگه گوگرد استخراج میگردد و سنگ گچ مرغوب نیز در همه ٔ قسمتهای آن هست .در سراسر جزایر و حواشی خلیج گیاه و رستنی بسیار کم است و در نزدیک بندرعباس و کنار رود سند و هفوف احساء اراضی وسیعی برای کشت و بزر وجود دارد. در سواحل عربی خلیج فارسی شتر برای حمل و نقل تربیت می کنند و مانند نقاط ایران حیوانات اهلی آنها اسب و الاغ و گوسفند و بز است . در خلیج فارس حدود دویست نوع ماهی است که مهمترین آنها شمشیرماهی است که بنام شیرماهی مشهور می باشد. در این خلیج ماهیهای دیگری از قبیل بعضی اقسام «رایا» و «موژیل » و «هیلارا» نیز یافت می شود.
کوسه ماهی در خلیج فارس فراوان است . کوسه دندان نیز در آنجا وجود دارد. دولت ایران در بندرعباس کارخانه ٔ ساردین سازی قبل از جنگ بین المللی دوم ایجاد کرد ولی بعد تعطیل شد. صید مروارید و صدف در خلیج فارس در سابق رونق بسیار داشت ولی پس از آمدن صدف و مروارید مصنوعی این صید از رونق افتاد.
آب و هوای خلیج فارس : نواحی خلیج فارس از نواحی بد آب و هوای ایران است . رطوبت نسبی همه جا بسیار زیاد است . در بوشهر 84% و در بحرین به 80% می رسد. بارش در سواحل ایرانی بمراتب بیشتر از سواحل عربی است . بارش متوسط سالیانه در کویت 12/2 سانتی متر و در خرمشهر 21/3 سانتیمتر و در بوشهر 27/7 سانتیمتر و در جاسک 11/9 سانتیمتر است .
بادهای خلیج : باد آن اغلب باد شمال غربی است که ازشمال می وزد و امتدادش در سواحل غربی از شمال تا شمال غربی است و در رأس خلیج در جانب ایران از شمال شرقی تا غرب شمال غربی و در مدخل جنوبی خلیج از غرب به جنوب غربی تغییر می کند. بادهای معروف به قوس ، جنوب شرقی یا شرقی اند و بدنبال آن غالباً بادهای جنوب غربی می وزد که بومیان از آن سخت وحشت دارند زیرا لنگرگاههای آنان را خراب می کند و آسیب می رساند.
تاریخچه ٔ دریانوردی در خلیج فارس : دریانوردی در خلیج فارس سابقه ٔ طولانی دارد ولی نخستین مدرک قطعی در این باب از قرن چهارم قبل از میلاد است و استیلای ایرانیها نیز بر سواحل و جزایر جنوبی خلیج فارس لااقل از قرن اول قبل از میلاد مسیح می باشد. در دوره های اسلامی بعد از زوال قدرت خلفای عباسی شاهان آل بویه بار دیگر عمان و بحرین را ضمیمه ٔ فارس کردند و این نواحی تا قریب یک قرن مطیع آنان بود و سپس تحت استیلای سلاجقه ٔ کرمان و اتابکان فارس درآمد. تورانشاه اول سلجوقی مرکز تجارت دریایی را از سیراف به کیش منتقل کرد. از سال 626 هَ . ق . بندر و سپس جزیره ٔ هرمز مرکز بی رقیب تجارت خلیج بود و ملوک هرمز در خلیج فارس قدرت یافتند. پس از بسته شدن راه تجارت بین شرق و غرب ، بر اثر فتوحات عثمانیها، تجار پرتقالی متوجه ٔ این خلیج شدند و در 921 هَ. ق . جزیره ٔ هرمز بتصرف قطعی آنان درآمد. در سراسر قرن شانزدهم بعد از میلاد خلیج فارس تحت نظارت کامل پرتقالیها بود. در اواخر این قرن انگلیسیها و هلندیهادر صدد استفاده از امکانات تجارتی خلیج فارس برآمدند. مأمورین شرکت هند شرقی بریتانیا مزایایی از شاه عباس اول صفوی گرفتند و کشمکش بین انگلیسها و پرتقالیها آغاز گردید. در سال 1031 هَ . ق . شاه عباس با کمک شرکت هند شرقی پرتقالیها را از هرمز بیرون راند و از آن پس استیلای پرتقالیها در خلیج برافتاد. پس از آن انگلیسیها گرفتار رقابت هلندیها در خلیج شدند. هلندیها امتیازاتی از سلاطین صفوی گرفتند و یکی از عمده ترین شرکت های تجارتی در خلیج گشتند. از 1708 م . انگلیسها بتدریج موقعیت گذشته را بازیافتند. در 1179 هَ .ق . هلندیها از آخرین پایگاه خود جزیره ٔ خارک طرد شدند و با رفتن این رقیب از میان رقابت فرانسوی ها نیز پس از آنکه جزیره ٔ موریس را از دست دادند (1225 هَ .ق . = 1810 م .) زایل گردید و بریتانیای کبیر در خلیج بی رقیب شد. در اوضاع آشفته ٔ اواخر عهد صفوی خوارج بحرین را گرفتند (= 1130 هَ . ق .) و نادرشاه در (1149هَ . ق . = 1737 م .) بحرین را به ایران برگرداند. درقرن نوزدهم میلادی وضع خلیج فارس مرتب نبود. دولت بریتانیا با دخالتهای ممتد خود در خلیج فارس نفوذ کرد.بعد از جنگ بین المللی اول و انقراض خاندان قاجاریه قدرت ایران بر سواحل و جزایر خلیج فارس استقرار یافت و این منطقه که جزء لاینفک ایران از قدیم الایام بود از دخالتهای بیگانه مصون ماند و اکنون نیز بنادر مهم آن از بهترین و آبادترین بندرهای اقیانوس هند است . رجوع به دائرة المعارف فارسی و فرهنگ فارسی معین شود.
منابع ثروت : سواحل خلیج فارس حاوی معادن سرشار نفت است . بعضی از جزایر آن خاصه هرمز و ابوموسی معدن خاک اخرای سرخ است که استخراج میشود. نمک به مقدار زیاد در آنجا وجود دارد و در سواحل ایرانی آن نزدیک لنگه گوگرد استخراج میگردد و سنگ گچ مرغوب نیز در همه ٔ قسمتهای آن هست .در سراسر جزایر و حواشی خلیج گیاه و رستنی بسیار کم است و در نزدیک بندرعباس و کنار رود سند و هفوف احساء اراضی وسیعی برای کشت و بزر وجود دارد. در سواحل عربی خلیج فارسی شتر برای حمل و نقل تربیت می کنند و مانند نقاط ایران حیوانات اهلی آنها اسب و الاغ و گوسفند و بز است . در خلیج فارس حدود دویست نوع ماهی است که مهمترین آنها شمشیرماهی است که بنام شیرماهی مشهور می باشد. در این خلیج ماهیهای دیگری از قبیل بعضی اقسام «رایا» و «موژیل » و «هیلارا» نیز یافت می شود.
کوسه ماهی در خلیج فارس فراوان است . کوسه دندان نیز در آنجا وجود دارد. دولت ایران در بندرعباس کارخانه ٔ ساردین سازی قبل از جنگ بین المللی دوم ایجاد کرد ولی بعد تعطیل شد. صید مروارید و صدف در خلیج فارس در سابق رونق بسیار داشت ولی پس از آمدن صدف و مروارید مصنوعی این صید از رونق افتاد.
آب و هوای خلیج فارس : نواحی خلیج فارس از نواحی بد آب و هوای ایران است . رطوبت نسبی همه جا بسیار زیاد است . در بوشهر 84% و در بحرین به 80% می رسد. بارش در سواحل ایرانی بمراتب بیشتر از سواحل عربی است . بارش متوسط سالیانه در کویت 12/2 سانتی متر و در خرمشهر 21/3 سانتیمتر و در بوشهر 27/7 سانتیمتر و در جاسک 11/9 سانتیمتر است .
بادهای خلیج : باد آن اغلب باد شمال غربی است که ازشمال می وزد و امتدادش در سواحل غربی از شمال تا شمال غربی است و در رأس خلیج در جانب ایران از شمال شرقی تا غرب شمال غربی و در مدخل جنوبی خلیج از غرب به جنوب غربی تغییر می کند. بادهای معروف به قوس ، جنوب شرقی یا شرقی اند و بدنبال آن غالباً بادهای جنوب غربی می وزد که بومیان از آن سخت وحشت دارند زیرا لنگرگاههای آنان را خراب می کند و آسیب می رساند.
تاریخچه ٔ دریانوردی در خلیج فارس : دریانوردی در خلیج فارس سابقه ٔ طولانی دارد ولی نخستین مدرک قطعی در این باب از قرن چهارم قبل از میلاد است و استیلای ایرانیها نیز بر سواحل و جزایر جنوبی خلیج فارس لااقل از قرن اول قبل از میلاد مسیح می باشد. در دوره های اسلامی بعد از زوال قدرت خلفای عباسی شاهان آل بویه بار دیگر عمان و بحرین را ضمیمه ٔ فارس کردند و این نواحی تا قریب یک قرن مطیع آنان بود و سپس تحت استیلای سلاجقه ٔ کرمان و اتابکان فارس درآمد. تورانشاه اول سلجوقی مرکز تجارت دریایی را از سیراف به کیش منتقل کرد. از سال 626 هَ . ق . بندر و سپس جزیره ٔ هرمز مرکز بی رقیب تجارت خلیج بود و ملوک هرمز در خلیج فارس قدرت یافتند. پس از بسته شدن راه تجارت بین شرق و غرب ، بر اثر فتوحات عثمانیها، تجار پرتقالی متوجه ٔ این خلیج شدند و در 921 هَ. ق . جزیره ٔ هرمز بتصرف قطعی آنان درآمد. در سراسر قرن شانزدهم بعد از میلاد خلیج فارس تحت نظارت کامل پرتقالیها بود. در اواخر این قرن انگلیسیها و هلندیهادر صدد استفاده از امکانات تجارتی خلیج فارس برآمدند. مأمورین شرکت هند شرقی بریتانیا مزایایی از شاه عباس اول صفوی گرفتند و کشمکش بین انگلیسها و پرتقالیها آغاز گردید. در سال 1031 هَ . ق . شاه عباس با کمک شرکت هند شرقی پرتقالیها را از هرمز بیرون راند و از آن پس استیلای پرتقالیها در خلیج برافتاد. پس از آن انگلیسیها گرفتار رقابت هلندیها در خلیج شدند. هلندیها امتیازاتی از سلاطین صفوی گرفتند و یکی از عمده ترین شرکت های تجارتی در خلیج گشتند. از 1708 م . انگلیسها بتدریج موقعیت گذشته را بازیافتند. در 1179 هَ .ق . هلندیها از آخرین پایگاه خود جزیره ٔ خارک طرد شدند و با رفتن این رقیب از میان رقابت فرانسوی ها نیز پس از آنکه جزیره ٔ موریس را از دست دادند (1225 هَ .ق . = 1810 م .) زایل گردید و بریتانیای کبیر در خلیج بی رقیب شد. در اوضاع آشفته ٔ اواخر عهد صفوی خوارج بحرین را گرفتند (= 1130 هَ . ق .) و نادرشاه در (1149هَ . ق . = 1737 م .) بحرین را به ایران برگرداند. درقرن نوزدهم میلادی وضع خلیج فارس مرتب نبود. دولت بریتانیا با دخالتهای ممتد خود در خلیج فارس نفوذ کرد.بعد از جنگ بین المللی اول و انقراض خاندان قاجاریه قدرت ایران بر سواحل و جزایر خلیج فارس استقرار یافت و این منطقه که جزء لاینفک ایران از قدیم الایام بود از دخالتهای بیگانه مصون ماند و اکنون نیز بنادر مهم آن از بهترین و آبادترین بندرهای اقیانوس هند است . رجوع به دائرة المعارف فارسی و فرهنگ فارسی معین شود.
