خور
لغت‌نامه دهخدا
خور. [ خوَرْ / خُرْ ] (اِ) هور. خورشید. آفتاب . مهر. شارق . شمس . ذُکاء. بیضا. بوح . یوح . عجوز. تبیراء. غزاله . لولاهه . ابوقابوس . حورجاریه . اختران شاه . لیو. نیر اعظم . نیر اکبر. ارنة. شرق . جای آن در فلک چهارم است . (یادداشت مؤلف ) :
شکوفه همچو شکاف است و میغ دیباباف
مه و خور است همانا بباغ در، صراف .
بدین هرچه گفتی مرا راه نیست
خور و ماه از این دانش آگاه نیست .
چو اندر بره خور نهادی چراغ
پسش دشت بودی و در پیش ْ باغ .
نگارنده ٔ گونه گون جانور
فروزنده ٔ انجم و ماه و خور.
خور و ماه گفتی برنگ اندر است
ستاره بکام نهنگ اندر است .
چو ماه از نمودن چو خور از شنودن
بگاه ربودن چو شاهین و بازی .
هر آن نزدیک خور بی سوته تر بی .
ز عشقت سرفرازان کامیابند
که خور اول بکهساران برآید.
خور از کُه برافراخت زرین کلاه
شب از بر بینداخت شَعر سیاه .
چرامه چو خور بر یکی حال نیست
گهی بدر چونست و گاهی هلال ؟
گفتم ز کیست چرخ بدآمیزش مزاج
گفتا ز نور خورشد ممزوج و بارور.
بنگر کز اعتدال چو سر برزد
با خور چه چند چیز هویدا شد.
بنگر که از بلور برون آید
آتش همی بنورچراغ و خور.
این کار هرآینه نه بازیست
این خور بچه گِل کنند پنهان ؟
باشد چو طبع مهر من اندر هوای تو
چون تاب گیرد از حرکات خور آینه .
گر بهمه ترازویی زرّ خلاص درخورد
خور بترازوی فلک هست چو زر بدرخوری .
کنون که خور بترازو رسید و آمد تیر
شدند راست شب و روز چون ترازو و تیر.
مراتا بوده ام در پرده ٔ شاه
نتابیده ست بر رویم خور و ماه .
شباهنگام کآهوی ختن گرد
ز ناف مشک خود خور را رسن کرد.
مه که چراغی فلکی شد تنش
هست ز دریوزه ٔ خور روغنش .
جمالش برفت از رخ ِ دلفروز
چو خور زرد شد بس نماند ز روز.
خور و ماه و پروین برای تواَند
قنادیل سقف سرای تواَند.
پیش رویت قمر نمی تابد
خور ز حکم تو سر نمی تابد.
هرکه چون سایه گشت خانه نشین
تابش ماه و خور کجا یابد؟
ستارگان همه در گردشند بر گردون
گرفت نیست از آن جمله جز که بر مه و خور.
همچو خور گر به خود آتش نزنی
گر شوی صبح دم خوش نزنی .
- چشم خور ؛ خورشید. کره ٔ خورشید. چشمه ٔ خورشید :
چشم خور اشک ران بخون شفق
راز با قعر چاه می گوید.
- چشمه ٔ خور ؛ چشم خور. خورشید :
تو بحری و حوضی میان سرایت
چو اندر میان فلک چشمه ٔ خور.
چشمه ٔ خور بوسه داد خاک درش سایه وار
زاده ٔ خور دید لعل با کمرش کرد ضم .
پیش کآن چشمه ٔ خور در چه ظلمات کنید
نور هر چشم بدان چشمه ٔ خور بازدهید.
خار در دیده ٔ فلک شکند
خاک در چشمه ٔ خور اندازد.
سکه ٔ روی بناخن بخراشید چو زر
خون برنگ شفق از چشمه ٔ خور بگشائید.
از چشمه ٔ خور چو خضر برخور
وآفاق نورد چون سکندر.
- قرص خور ؛ کره ٔ خورشید :
چو درویشی بدرویشان نظر به کن که قرص خور
بعریانان دهد زربفت و خود بینند عریانش .
قرص خور مصروع از آن شد کز حمایل بازماند
کآن حمایل هم برای قرصه ٔ خور ساختند.
نور مه از خار کند سرخ گل
قرص خور از سنگ کند بهرمان .
سال نو است و قرص خور خوانچه ٔ ماهی افکند
وز بره خوان نو نهد بهر نوای زندگی .
- قرصه ٔ خور ؛ قرص خورشید :
مانا که اندر این مه عیدیست آسمان را
کآهیخت تیغ و آمد بر گاو قرصه ٔ خور.
|| یک لنگه ٔ خورجین یا گاله و مانند آن . (یادداشت به خط مؤلف ). مخفف خوره است و آن جوالی است از پشم که در آن غله پر کنند و از جایی بجایی برند. (فرهنگ لغت محلی شوشتر، نسخه ٔ خطی ).
- امثال :
خر را با خور میخورد مرده را با گور ؛ مثلی است که درباره ٔ طمع بیحد شخصی زده میشود.
|| نام روز یازدهم از هر ماه شمسی . (برهان قاطع) :
می خور کت باد نوش بر سمن و پیلگوش
روز رش و رام و جوش روز خورو ماه و باذ.
روز خور است ای بدو رخ همچو خور
تافت خوراز چرخ فلک باده خور.
|| خوار. ذلیل . حقیر. فرومایه . دون . پست . رسوا. بی آبرو. || نامشهور. || قابل پستی . || مشرق . || شریک . انباز. همباز. هم جفت . || (ص ) سزاوار. لایق . شایسته . پسندیده . (ناظم الاطباء). جدیر. اَحْری ̍. (یادداشت مؤلف ).
- اندرخور ؛ لایق . سزاوار. شایسته . مناسب :
مردم اندرخور زمانه شده ست
نرد چون شاخ و شاخ همچون نرد.
سلیحست و هم گنج و هم لشکر است
شما را ببین تا چه اندرخور است .
بدو گفت ما شاه را کهتریم
اگر کهتری را خود اندرخوریم .
هر سلاحی که برگرفت بود
با کفَش سازگار و اندرخور.
آن پسندیده به رادی و به حرّی معروف
آن سزاوار به شاهی و به تاج اندرخور.
دل آن ترک نه اندرخور سیمین بر اوست
سخن او نه ز جنس لب چون شکّر اوست .
از لب شیرین با من سخنان گوید تلخ
سخن تلخ نداند که نه اندرخور اوست .
چو تیغ شاهی شایسته ٔ یمین تو شد
نگین سلطنت اندرخور یسار تو باد.
- اندرخوری ؛ تناسب :
تا ترا از آسمان آمد حمیدالدین لقب
این لقب بر هیچکس نامد بدین اندرخوری .
- درخور ؛ لایق . درشأن . متناسب . ازدر. سزاوار. شایسته . زدر. (یادداشت مؤلف ) :
برستم بسی جامه و اسب داد
بدانسان که بد درخور کیقباد.
بقیصر یکی نامه بنوشت شاه
چنان چون بود درخور پیشگاه .
بزرگان بر او خواندند آفرین
که ای درخور تاج و تخت و نگین .
نبود عاشقی امسال مر مرا درخور
کنون که آمد بر خط نهاد باید سر.
مقدار مرد و مرتبت مرد و جاه مرد
باشد چنانکه درخور او باشد و جدیر.
کنم من هره را جلوه نکوهم شله را زیرا
که هره درخور جلوه ست و شله درخور جله .
نان زرین بماهی آمد باز
نمک خوش چه درخور افشانده ست .
تضمین کنم ز شعر خود آن بیت را که هست
با اشک چشم سوز دلت درخور آمده .
هر کس را جام درخورش ده
ازسوخته فرق کن تران را.
نفس بگشاد چون باد سحرگاه
فروخواند آفرینها درخور شاه .
گر او درخور مطلب خویش خواست
جوانمردی آل حاتم کجاست ؟
کسی گفت پروانه را کای حقیر
برو دوستی درخور خویش گیر.
یارب تو دست گیر که آلا و مغفرت
درخورد تست و درخور ما آنچه ما کنیم .
وگر هلاک منت درخور است باکی نیست
قتیل عشق شهید است و قاتلش غازی .
- فراخور ؛ لایق . شایسته . درخور. اندرخور. فراحال . فراشأن .
|| خوراک اندک . طعام به اندازه ٔ روز. غذا. خوراک . (ناظم الاطباء). قوت . طعمه . طعام . (یادداشت مؤلف ) :
وگرنه بچنگ پلنگ اندرم
خور کرکسانست مغز سرم .
بدریا فکندش هم اندرزمان
خور ماهیان شد تن بدگمان .
خدای جهان را نباشد نیاز
بجای خور و کام و آرام و ناز.
بالا چون سرو نورسیده بهاری
کوهی لرزان میان ساق و میان بر
صبر نماندم چو آن بدیدم و گفتم
زه که بجز مسکه خور ندادت مادر.
کس در این گیتی با دشمن او دوست مباد
کاژدهائیست جهان دشمن خواجه خور اوست .
سه ماه بودم دور از در سرای امیر
مرا در این سه مه اندر نه خواب بود و نه خور.
ز سوی پهنا چندانکه کشتیی دو سه روز
همی رود چو رود مرغ گرسنه سوی خور.
سرش را ز تن برد و بر دار کرد
تنش را خورگرگ و کفتار کرد.
خره بیار دهد خور تو چونکه بستانی
ز یار خویش خورش گر نه کمتر از خرهی .
گر آتش آن بود که خورش خواهد
آتش نباشد آنکه نخواهد خور.
چون گربه جز که فرزند چیزی دگرْش خور نیست
آن راست نیک بختی کو را چنین پدر نیست .
خور اندک فزون کند حلمت
خور بسیار کم کند علمت .
مرد نبود کسی که در غم خور
در یقین باشد از زنی کمتر.
خور حلق تو شده غصه ٔ خلق
خور جسم تو شده مار شکنج .
خانه جان دارم و خوانچه سر خوان
که نه مطبخ نه خوری خواهم داشت .
چون همای فتح پور ایلدگز بگشاد بال
کرکسان چرخ از آن خونخوارگان خور ساختند.
بداندیش ورا خواهم که لکلک میزبان باشد
که مار و چغز باشد خور چو باشد میزبان لکلک .
این مرغان را خور و راحت کس دیگر دهد. (کتاب المعارف ). تو از جایی صیدشان نکرده ای و خورشان تو نمیدهی و دست آموز تو نیستند. (کتاب المعارف ).
نگون کرده ایشان سر ازبهر خور
تو آری بعزت خورش پیش سر.
- خواب و خور ؛ خواب و غذا :
وعده شان روز قضا خواب و خور و سیم و زر است
زآنکه فتنه همه بر خواب و خور و سیم و زرند.
- خور و پوشش ؛ غذا ولباس :
از اویم خور و پوشش و سیم و زر
از او یافتم جنبش پای و پر.
خور و پوشش و فرش خوبان بهم
نکرد ایچ از آن رسم کش بود کم .
|| نور. روشنائی . شعاع . || رایحه . بو. || مزه . چاشنی . ذوق . (ناظم الاطباء). || چلپاسه . حربا. (ناظم الاطباء) (برهان قاطع). || قصر. عمارت ییلاقی . (ناظم الاطباء). || خرج ، مقابل درآمد. (یادداشت بخط مؤلف ). || خُرّه . کوره ، چون : خور موسی . (یادداشت مؤلف ). || (اِمص ) عمل خوردن . (یادداشت بخط مؤلف ) :
بر او مهر آرد و بیرون برد پاک
مرا از رامش و از خواب و از خور.
زبهر خور و پوش باید درم
چون این در نباشد چه بیش و چه کم .
از خور زی خواب شو ز خواب سوی خور
تات برون افکند زمان بکرانه .
زَاول چنانْت بود گمانی که در جهان
کاریت جز که خور نه قلیل است و نه کثیر.
اگر چون خر به خور مشغولی و طاعت نمیداری
قبا بفکن که درخورتر ترا از صد قبا پالان .
بدانش حق جانْت بگزار پورا
چنان چون حق تن به خور می گزاری .
- آب خور ؛ جای آب خوردن . جای آب نوشیدن . کنایه از قنات و چشمه است :
سوی آبخور چاره سازی کند.
هر دو نی خوردند از یک آبخور
این یکی خالی و آن پر از شکر.
- آبشخور ؛ جای آب خوردن . آب خور.
- ارث خور ؛ وارث .
- ازخودنخور ؛ آنکه مال خود نخورد تا بعد از او خورند.
- خواب و خور ؛ خورد و خواب :
خواب و خور است کار تو ای بی خرد جسد
لیکن خرد به است ز خواب و زخور مرا.
بتر بود ز حشر بلکه گاو باشد و خر
کسی که قصد در اینجابخواب و خور دارد.
هر که چون خر فتنه ٔ خواب و خور است
گرچه آدم صورتست او هم خر است .
- خور و خواب ؛ عمل خوردن و خوابیدن . کنایه از راحتی :
خور و خواب و آرامتان از من است
همان پوشش و کامتان از من است .
هر آن کس که او را خور و خواب نیست
غم مرگ با جشن و سورش یکی است .
شب و روز و گردان سپهر آفرید
خور و خواب و تندی و مهر آفرید.
بجای خور و خواب کین جست و جنگ .
گفت بنگر که ازچه معلولم
کز خور و خواب جمله معزولم .
خورو خواب و خشم و شهوت شغبست و جهل و ظلمت
حیوان خبر ندارد ز جهان آدمیت .
خور و خواب تنها طریق دد است
بر این بودن آیین نابخرد است .
فراغ مناجات و رازش نماند
خور و خواب و ذکر و نمازش نماند.
|| (نف مرخم ) خورنده . (ناظم الاطباء).
- آب خور ؛ خورنده ٔ آب . آنکه آب نوشد.
- آدم خور ؛ آنکه آدم خورد. کنایه از ظالم و قسی القلب .
- انجیرخور ؛ خورنده ٔ انجیر.
- || نوعی مرغ است که از انجیر خوراک فراهم آورد :
گر انجیرخور مرغ بودی فراخ
نبودی یک انجیر بر هیچ شاخ .
- اندک خور ؛ کم خور. آنکه اندک غذا خورد. کنایه از خسیس :
تعنت کنندش گر اندک خور است
که مالش مگر روزی دیگر است .
- انسان خور ؛ آدم خور. کنایه از ظالم و قسی القلب .
- بادخور ؛ جایی که بدان باد وزد. سوراخ که از آن هوا آید.
- || کنایه از کسی که بدست جز باد هیچ ندارد. صفرالکف .
- بامبه خور ؛ آنکه توسری خورد. کنایه ازعاجز و زبون .
- بدخور ؛ آنکه غذای مناسب نخورد.
- بسیارخور ؛ پرخور. بسیارخوار. آنکه زیاد خورد.
- بیخودی خور ؛ آنکه غذا از روی حساب نخورد.
- پخته خور ؛ کنایه از کسی است که خود عملی نمی کند و منتظر است کسی دیگر عملی انجام دهد و او از حاصل کار او خورد و استفاده برد.
- پرخور ؛ بسیارخور.مقابل اندک خور.
- پسله خور ؛ آنکه در نزد مردم غذا نخورد و در خفا غذا خورد.
- پس مانده خور ؛ ته مانده خور.
- پیش خور ؛ آنکه هنوز بموعد محصول یا حقوق نرسیده محصول یا حقوق خود را خرج کند.
- پیش مانده خور ؛ آنکه باقیمانده ٔ غذای مردم خورد.
- تنزیل خور ؛ رباخوار.
- تنهاخور؛ آنکه تنها غذا خورد. کنایه از تک رو.
- توسری خور ؛ آنکه از هر کس رسد کتک خورد. کنایه از ضعیف و عاجز و زبون .
- ته سفره خور ؛ ته مانده خور.
- ته مانده خور ؛ آنکه ته سفره و پیش مانده ٔ مردم خورد.
- جگرخور ؛ کنایه از مزاحم . آنکه جگر آدمی را از جهت مزاحمت خورد.
- جیره خور ؛ مستمری خور. آنکه جیره خورد.
- چاشنی خور ؛ آنکه همراه با غذا چاشنی خورد.
- || چشته خور.
- چس خور ؛ خسیس .
- چشته خور ؛آنکه یک دفعه انعامی و نواختی دیده و بدعادت شده باشد و همیشه دنبال انعام آید.
- چکش خور ؛ فلزی که قابلیت خوردن چکش دارد و زیر چکش صاف میشود.
- چیزخور ؛ سم خور.
- حرام خور ؛ آدمی که از خوردن مال حرام ابا ندارد.
- حلال خور ؛ آنکه مال حرام نخورد.آنکه جز حلال نخورد.
- حلواخور ؛ آنکه حلوا خورد. کنایه از سورچران .
- || کنایه از مرده خور یعنی کسی که بر تعزیت مردمان جهت سورچرانی حاضر شود.
- حیوان خور ؛ جانورخور. آنکه جانور خورد :
ز حیوان خوران جهان جان برد...
- خاک خور ؛ آنکه خاک خورد. کنایه از مرده .
- خرخور ؛ چیز بی قابلیت و لایق خوردن خر.
- خودخور ؛ آنکه خود را بر اثر غم و ناراحتی خورد. آنکه غم خود را بدیگری نگوید و نزد خود نگاه دارد و موجب کاهش جان و تن خود شود. غصه خور.
- خوش خور ؛ آنکه بغذای بد رو نیاورد. مقابل بدخور.
- دانه خور ؛ جانوری که فقط دانه میخورد.
- دلخور ؛ مزاحم . موجب ناراحتی .
- || عصبانی . ناراضی . رنجیده .
- دمخور ؛ انیس جلیس .
- دواخور ؛ آنکه دوا خورد.
- || مشروب خوار.
- || سم خور.
- رباخور ؛ آنکه بهره ٔپول خورد.
- ردخور ؛ دعائی که مستجاب نمیشود. دعایی که همیشه اجابت نمیشود.
- رزق خور ؛ روزی خور.
- رشوه خور ؛ آنکه رشوه خورد. راشی .
- روزه خور ؛ آنکه روزه نگیرد. آنکه روزه ٔ خود را خورد.
- روزی خور ؛ آنکه روزی خورد :
که روزی خورانند از اندازه بیش .
- ریزه خور ؛ ته مانده ٔ سفره خور :
خان ختا ریزه خور خوان تست ؟
- سره خور ؛ آنکه ناپاک نخورد.
- سوهان خور ؛ فلزی که قابلیت خوردن سوهان دارد.
- سوسمارخور؛ آنکه سوسمار خورد. کنایه از عربانست که با سوسمارخوراک کنند.
- سیلی خور ؛ کتک خور. کنایه از زبون .
- شراب خور ؛ خمار. آنکه شراب نوشد.
- شکرخور ؛ آنکه شکر خورد.
- || کنایه از کسی که حرف بی ربط زند.
- شیرخور ؛ شیرخوار. کنایه از طفل باشد.
- شیرینی خور ؛ آنکه علاقه مند بشیرینی است .
- || کسی که نامزد برای کس دیگر کند.
- ضرب خور ؛ آنچه ضرب خورد. فلزی که قابلیت خوردن ضربه دارد.
- طعمه خور ؛ آنکه طعمه خورد. آنکه بطعمه گذران کند.
- طناب خور ؛ عمق چاه که برای اندازه ٔ آن باید طناب بکار رود.
- علف خور ؛ حیوان گیاهخوار.
- غصه خور ؛ دائم الغم . آنکه غم خورد. غم خور.
- غم خور ؛ غصه خور.
- || یار مهربان که در غم آدمی شرکت کند.
- کتک خور ؛ آنکه کتک خورد. سیلی خور. کنایه از زبون و عاجز.
- || کنایه از پوست کلفت .
- کله ماهی خور ؛ آنکه کله ماهی خورد. وصفی که بدان مردم رشت و گیلان را کنند چون در نزد آنان خوردن کله ماهی مطبوع است .
- کم خور ؛ اندک خور. کم خوراک .
- کنجدخور ؛ مرغی که کنجد خورد :
اگر لشکر از کنجد انگیخت شاه
مرا مرغ کنجدخور آمد سپاه .
- گول خور ؛ آنکه فریب خورد.
- گیاه خور ؛ آنکه گیاه خورد. انسانهایی که حیوانی نمیخورند و از گیاهان فقط تغذیه می کنند.
- لاش خور ؛ جانوری است پرنده که بالاشه ٔ جانوران خوراک سازد.
- لوطی خور ؛ کنایه از از بین رفتن چیزی است .
- مارخور ؛ جانوری که بخوردن مار روزگار گذراند.
- محنت خور ؛ غصه خور :
بیا ساقی آن می که محنت بَر است
بچون من کسی ده که محنت خور است .
- مردارخور ؛ جانوری که بمردار گذران کند :
آری مثل بکرکس مردارخور زنند
سیمرغ را که قاف قناعت نشیمن است .
- مرده خور ؛ آنکه بمال مردگان زندگی کند.آنکه بزندگی پست عمر گذراند.
- مردم خور ؛ آدم خور. ظالم :
ز مردم کشی ترس باشدبسی
ز مردم خوری چون نترسد کسی ؟
- مستمری خور ؛ جیره خور. کنایه از آنکه بماهیانه و حقوق گذران کند.
- مفتخور ؛ آنکه بدون زحمت و پرداخت قیمت چیزی از آن چیز استفاده برد. کنایه از آدم بیکار و بیعار.
- ملاخور ؛ کنایه از ارزان . کنایه از پایین آمدن قیمت چیزی که آخوند و ملا بتواند از آن خورد.
- میانه خور ؛ مقتصد. غیرمسرف .
- نان خور ؛ آنکه نان خورد. کنایه از اهل و عیال .
- نخور ؛ کنایه از خسیس .
- وظیفه خور ؛ مستمری خور. روزی خور :
ای کریمی که از خزانه ٔ غیب
گبر و ترسا وظیفه خور داری .
- هَله هوله خور ؛ آنکه هر چیزی بدستش رسد خورد. آنکه مواظب غذای خود نیست .
- هوا خور ؛ آنکه از هوا استفاده کند. کنایه از انسان .
- || سوراخ که از آن هوا آید.
شکوفه همچو شکاف است و میغ دیباباف
مه و خور است همانا بباغ در، صراف .
ابوالمؤید بلخی .
بدین هرچه گفتی مرا راه نیست
خور و ماه از این دانش آگاه نیست .
فردوسی .
چو اندر بره خور نهادی چراغ
پسش دشت بودی و در پیش ْ باغ .
فردوسی .
نگارنده ٔ گونه گون جانور
فروزنده ٔ انجم و ماه و خور.
فردوسی .
خور و ماه گفتی برنگ اندر است
ستاره بکام نهنگ اندر است .
فردوسی .
چو ماه از نمودن چو خور از شنودن
بگاه ربودن چو شاهین و بازی .
؟ (ازتاریخ بیهقی ).
هر آن نزدیک خور بی سوته تر بی .
باباطاهر همدانی .
ز عشقت سرفرازان کامیابند
که خور اول بکهساران برآید.
باباطاهر همدانی .
خور از کُه برافراخت زرین کلاه
شب از بر بینداخت شَعر سیاه .
اسدی .
چرامه چو خور بر یکی حال نیست
گهی بدر چونست و گاهی هلال ؟
ناصرخسرو.
گفتم ز کیست چرخ بدآمیزش مزاج
گفتا ز نور خورشد ممزوج و بارور.
ناصرخسرو.
بنگر کز اعتدال چو سر برزد
با خور چه چند چیز هویدا شد.
ناصرخسرو.
بنگر که از بلور برون آید
آتش همی بنورچراغ و خور.
ناصرخسرو.
این کار هرآینه نه بازیست
این خور بچه گِل کنند پنهان ؟
سنائی .
باشد چو طبع مهر من اندر هوای تو
چون تاب گیرد از حرکات خور آینه .
خاقانی .
گر بهمه ترازویی زرّ خلاص درخورد
خور بترازوی فلک هست چو زر بدرخوری .
خاقانی .
کنون که خور بترازو رسید و آمد تیر
شدند راست شب و روز چون ترازو و تیر.
؟ (از سندبادنامه ).
مراتا بوده ام در پرده ٔ شاه
نتابیده ست بر رویم خور و ماه .
نظامی .
شباهنگام کآهوی ختن گرد
ز ناف مشک خود خور را رسن کرد.
نظامی .
مه که چراغی فلکی شد تنش
هست ز دریوزه ٔ خور روغنش .
نظامی .
جمالش برفت از رخ ِ دلفروز
چو خور زرد شد بس نماند ز روز.
سعدی (بوستان ).
خور و ماه و پروین برای تواَند
قنادیل سقف سرای تواَند.
سعدی .
پیش رویت قمر نمی تابد
خور ز حکم تو سر نمی تابد.
سعدی (خواتیم ).
هرکه چون سایه گشت خانه نشین
تابش ماه و خور کجا یابد؟
ابن یمین .
ستارگان همه در گردشند بر گردون
گرفت نیست از آن جمله جز که بر مه و خور.
سلمان ساوجی .
همچو خور گر به خود آتش نزنی
گر شوی صبح دم خوش نزنی .
جامی .
- چشم خور ؛ خورشید. کره ٔ خورشید. چشمه ٔ خورشید :
چشم خور اشک ران بخون شفق
راز با قعر چاه می گوید.
خاقانی .
- چشمه ٔ خور ؛ چشم خور. خورشید :
تو بحری و حوضی میان سرایت
چو اندر میان فلک چشمه ٔ خور.
خاقانی .
چشمه ٔ خور بوسه داد خاک درش سایه وار
زاده ٔ خور دید لعل با کمرش کرد ضم .
خاقانی .
پیش کآن چشمه ٔ خور در چه ظلمات کنید
نور هر چشم بدان چشمه ٔ خور بازدهید.
خاقانی .
خار در دیده ٔ فلک شکند
خاک در چشمه ٔ خور اندازد.
خاقانی .
سکه ٔ روی بناخن بخراشید چو زر
خون برنگ شفق از چشمه ٔ خور بگشائید.
خاقانی .
از چشمه ٔ خور چو خضر برخور
وآفاق نورد چون سکندر.
نظامی .
- قرص خور ؛ کره ٔ خورشید :
چو درویشی بدرویشان نظر به کن که قرص خور
بعریانان دهد زربفت و خود بینند عریانش .
خاقانی .
قرص خور مصروع از آن شد کز حمایل بازماند
کآن حمایل هم برای قرصه ٔ خور ساختند.
خاقانی .
نور مه از خار کند سرخ گل
قرص خور از سنگ کند بهرمان .
خاقانی .
سال نو است و قرص خور خوانچه ٔ ماهی افکند
وز بره خوان نو نهد بهر نوای زندگی .
خاقانی .
- قرصه ٔ خور ؛ قرص خورشید :
مانا که اندر این مه عیدیست آسمان را
کآهیخت تیغ و آمد بر گاو قرصه ٔ خور.
خاقانی .
|| یک لنگه ٔ خورجین یا گاله و مانند آن . (یادداشت به خط مؤلف ). مخفف خوره است و آن جوالی است از پشم که در آن غله پر کنند و از جایی بجایی برند. (فرهنگ لغت محلی شوشتر، نسخه ٔ خطی ).
- امثال :
خر را با خور میخورد مرده را با گور ؛ مثلی است که درباره ٔ طمع بیحد شخصی زده میشود.
|| نام روز یازدهم از هر ماه شمسی . (برهان قاطع) :
می خور کت باد نوش بر سمن و پیلگوش
روز رش و رام و جوش روز خورو ماه و باذ.
منوچهری .
روز خور است ای بدو رخ همچو خور
تافت خوراز چرخ فلک باده خور.
مسعودسعد.
|| خوار. ذلیل . حقیر. فرومایه . دون . پست . رسوا. بی آبرو. || نامشهور. || قابل پستی . || مشرق . || شریک . انباز. همباز. هم جفت . || (ص ) سزاوار. لایق . شایسته . پسندیده . (ناظم الاطباء). جدیر. اَحْری ̍. (یادداشت مؤلف ).
- اندرخور ؛ لایق . سزاوار. شایسته . مناسب :
مردم اندرخور زمانه شده ست
نرد چون شاخ و شاخ همچون نرد.
کسائی .
سلیحست و هم گنج و هم لشکر است
شما را ببین تا چه اندرخور است .
فردوسی .
بدو گفت ما شاه را کهتریم
اگر کهتری را خود اندرخوریم .
فردوسی .
هر سلاحی که برگرفت بود
با کفَش سازگار و اندرخور.
فرخی .
آن پسندیده به رادی و به حرّی معروف
آن سزاوار به شاهی و به تاج اندرخور.
فرخی .
دل آن ترک نه اندرخور سیمین بر اوست
سخن او نه ز جنس لب چون شکّر اوست .
فرخی .
از لب شیرین با من سخنان گوید تلخ
سخن تلخ نداند که نه اندرخور اوست .
فرخی .
چو تیغ شاهی شایسته ٔ یمین تو شد
نگین سلطنت اندرخور یسار تو باد.
سوزنی .
- اندرخوری ؛ تناسب :
تا ترا از آسمان آمد حمیدالدین لقب
این لقب بر هیچکس نامد بدین اندرخوری .
سوزنی .
- درخور ؛ لایق . درشأن . متناسب . ازدر. سزاوار. شایسته . زدر. (یادداشت مؤلف ) :
برستم بسی جامه و اسب داد
بدانسان که بد درخور کیقباد.
فردوسی .
بقیصر یکی نامه بنوشت شاه
چنان چون بود درخور پیشگاه .
فردوسی .
بزرگان بر او خواندند آفرین
که ای درخور تاج و تخت و نگین .
فردوسی .
نبود عاشقی امسال مر مرا درخور
کنون که آمد بر خط نهاد باید سر.
فرخی .
مقدار مرد و مرتبت مرد و جاه مرد
باشد چنانکه درخور او باشد و جدیر.
منوچهری .
کنم من هره را جلوه نکوهم شله را زیرا
که هره درخور جلوه ست و شله درخور جله .
عسجدی .
نان زرین بماهی آمد باز
نمک خوش چه درخور افشانده ست .
خاقانی .
تضمین کنم ز شعر خود آن بیت را که هست
با اشک چشم سوز دلت درخور آمده .
خاقانی .
هر کس را جام درخورش ده
ازسوخته فرق کن تران را.
خاقانی .
نفس بگشاد چون باد سحرگاه
فروخواند آفرینها درخور شاه .
نظامی .
گر او درخور مطلب خویش خواست
جوانمردی آل حاتم کجاست ؟
سعدی (بوستان ).
کسی گفت پروانه را کای حقیر
برو دوستی درخور خویش گیر.
سعدی (بوستان ).
یارب تو دست گیر که آلا و مغفرت
درخورد تست و درخور ما آنچه ما کنیم .
سعدی .
وگر هلاک منت درخور است باکی نیست
قتیل عشق شهید است و قاتلش غازی .
سعدی (خواتیم ).
- فراخور ؛ لایق . شایسته . درخور. اندرخور. فراحال . فراشأن .
|| خوراک اندک . طعام به اندازه ٔ روز. غذا. خوراک . (ناظم الاطباء). قوت . طعمه . طعام . (یادداشت مؤلف ) :
وگرنه بچنگ پلنگ اندرم
خور کرکسانست مغز سرم .
فردوسی .
بدریا فکندش هم اندرزمان
خور ماهیان شد تن بدگمان .
فردوسی .
خدای جهان را نباشد نیاز
بجای خور و کام و آرام و ناز.
فردوسی .
بالا چون سرو نورسیده بهاری
کوهی لرزان میان ساق و میان بر
صبر نماندم چو آن بدیدم و گفتم
زه که بجز مسکه خور ندادت مادر.
منجیک .
کس در این گیتی با دشمن او دوست مباد
کاژدهائیست جهان دشمن خواجه خور اوست .
فرخی .
سه ماه بودم دور از در سرای امیر
مرا در این سه مه اندر نه خواب بود و نه خور.
فرخی .
ز سوی پهنا چندانکه کشتیی دو سه روز
همی رود چو رود مرغ گرسنه سوی خور.
فرخی .
سرش را ز تن برد و بر دار کرد
تنش را خورگرگ و کفتار کرد.
اسدی .
خره بیار دهد خور تو چونکه بستانی
ز یار خویش خورش گر نه کمتر از خرهی .
ناصرخسرو.
گر آتش آن بود که خورش خواهد
آتش نباشد آنکه نخواهد خور.
ناصرخسرو.
چون گربه جز که فرزند چیزی دگرْش خور نیست
آن راست نیک بختی کو را چنین پدر نیست .
ناصرخسرو.
خور اندک فزون کند حلمت
خور بسیار کم کند علمت .
سنائی .
مرد نبود کسی که در غم خور
در یقین باشد از زنی کمتر.
سنائی .
خور حلق تو شده غصه ٔ خلق
خور جسم تو شده مار شکنج .
سوزنی .
خانه جان دارم و خوانچه سر خوان
که نه مطبخ نه خوری خواهم داشت .
خاقانی .
چون همای فتح پور ایلدگز بگشاد بال
کرکسان چرخ از آن خونخوارگان خور ساختند.
خاقانی .
بداندیش ورا خواهم که لکلک میزبان باشد
که مار و چغز باشد خور چو باشد میزبان لکلک .
دهقانعلی شطرنجی .
این مرغان را خور و راحت کس دیگر دهد. (کتاب المعارف ). تو از جایی صیدشان نکرده ای و خورشان تو نمیدهی و دست آموز تو نیستند. (کتاب المعارف ).
نگون کرده ایشان سر ازبهر خور
تو آری بعزت خورش پیش سر.
سعدی (بوستان ).
- خواب و خور ؛ خواب و غذا :
وعده شان روز قضا خواب و خور و سیم و زر است
زآنکه فتنه همه بر خواب و خور و سیم و زرند.
ناصرخسرو.
- خور و پوشش ؛ غذا ولباس :
از اویم خور و پوشش و سیم و زر
از او یافتم جنبش پای و پر.
فردوسی .
خور و پوشش و فرش خوبان بهم
نکرد ایچ از آن رسم کش بود کم .
اسدی .
|| نور. روشنائی . شعاع . || رایحه . بو. || مزه . چاشنی . ذوق . (ناظم الاطباء). || چلپاسه . حربا. (ناظم الاطباء) (برهان قاطع). || قصر. عمارت ییلاقی . (ناظم الاطباء). || خرج ، مقابل درآمد. (یادداشت بخط مؤلف ). || خُرّه . کوره ، چون : خور موسی . (یادداشت مؤلف ). || (اِمص ) عمل خوردن . (یادداشت بخط مؤلف ) :
بر او مهر آرد و بیرون برد پاک
مرا از رامش و از خواب و از خور.
فرخی .
زبهر خور و پوش باید درم
چون این در نباشد چه بیش و چه کم .
اسدی .
از خور زی خواب شو ز خواب سوی خور
تات برون افکند زمان بکرانه .
ناصرخسرو.
زَاول چنانْت بود گمانی که در جهان
کاریت جز که خور نه قلیل است و نه کثیر.
ناصرخسرو.
اگر چون خر به خور مشغولی و طاعت نمیداری
قبا بفکن که درخورتر ترا از صد قبا پالان .
ناصرخسرو.
بدانش حق جانْت بگزار پورا
چنان چون حق تن به خور می گزاری .
ناصرخسرو.
- آب خور ؛ جای آب خوردن . جای آب نوشیدن . کنایه از قنات و چشمه است :
سوی آبخور چاره سازی کند.
نظامی .
هر دو نی خوردند از یک آبخور
این یکی خالی و آن پر از شکر.
مولوی .
- آبشخور ؛ جای آب خوردن . آب خور.
- ارث خور ؛ وارث .
- ازخودنخور ؛ آنکه مال خود نخورد تا بعد از او خورند.
- خواب و خور ؛ خورد و خواب :
خواب و خور است کار تو ای بی خرد جسد
لیکن خرد به است ز خواب و زخور مرا.
ناصرخسرو.
بتر بود ز حشر بلکه گاو باشد و خر
کسی که قصد در اینجابخواب و خور دارد.
ناصرخسرو.
هر که چون خر فتنه ٔ خواب و خور است
گرچه آدم صورتست او هم خر است .
ناصرخسرو.
- خور و خواب ؛ عمل خوردن و خوابیدن . کنایه از راحتی :
خور و خواب و آرامتان از من است
همان پوشش و کامتان از من است .
فردوسی .
هر آن کس که او را خور و خواب نیست
غم مرگ با جشن و سورش یکی است .
فردوسی .
شب و روز و گردان سپهر آفرید
خور و خواب و تندی و مهر آفرید.
فردوسی .
بجای خور و خواب کین جست و جنگ .
اسدی .
گفت بنگر که ازچه معلولم
کز خور و خواب جمله معزولم .
سنائی .
خورو خواب و خشم و شهوت شغبست و جهل و ظلمت
حیوان خبر ندارد ز جهان آدمیت .
سعدی .
خور و خواب تنها طریق دد است
بر این بودن آیین نابخرد است .
سعدی (بوستان ).
فراغ مناجات و رازش نماند
خور و خواب و ذکر و نمازش نماند.
سعدی (بوستان ).
|| (نف مرخم ) خورنده . (ناظم الاطباء).
- آب خور ؛ خورنده ٔ آب . آنکه آب نوشد.
- آدم خور ؛ آنکه آدم خورد. کنایه از ظالم و قسی القلب .
- انجیرخور ؛ خورنده ٔ انجیر.
- || نوعی مرغ است که از انجیر خوراک فراهم آورد :
گر انجیرخور مرغ بودی فراخ
نبودی یک انجیر بر هیچ شاخ .
نظامی .
- اندک خور ؛ کم خور. آنکه اندک غذا خورد. کنایه از خسیس :
تعنت کنندش گر اندک خور است
که مالش مگر روزی دیگر است .
سعدی .
- انسان خور ؛ آدم خور. کنایه از ظالم و قسی القلب .
- بادخور ؛ جایی که بدان باد وزد. سوراخ که از آن هوا آید.
- || کنایه از کسی که بدست جز باد هیچ ندارد. صفرالکف .
- بامبه خور ؛ آنکه توسری خورد. کنایه ازعاجز و زبون .
- بدخور ؛ آنکه غذای مناسب نخورد.
- بسیارخور ؛ پرخور. بسیارخوار. آنکه زیاد خورد.
- بیخودی خور ؛ آنکه غذا از روی حساب نخورد.
- پخته خور ؛ کنایه از کسی است که خود عملی نمی کند و منتظر است کسی دیگر عملی انجام دهد و او از حاصل کار او خورد و استفاده برد.
- پرخور ؛ بسیارخور.مقابل اندک خور.
- پسله خور ؛ آنکه در نزد مردم غذا نخورد و در خفا غذا خورد.
- پس مانده خور ؛ ته مانده خور.
- پیش خور ؛ آنکه هنوز بموعد محصول یا حقوق نرسیده محصول یا حقوق خود را خرج کند.
- پیش مانده خور ؛ آنکه باقیمانده ٔ غذای مردم خورد.
- تنزیل خور ؛ رباخوار.
- تنهاخور؛ آنکه تنها غذا خورد. کنایه از تک رو.
- توسری خور ؛ آنکه از هر کس رسد کتک خورد. کنایه از ضعیف و عاجز و زبون .
- ته سفره خور ؛ ته مانده خور.
- ته مانده خور ؛ آنکه ته سفره و پیش مانده ٔ مردم خورد.
- جگرخور ؛ کنایه از مزاحم . آنکه جگر آدمی را از جهت مزاحمت خورد.
- جیره خور ؛ مستمری خور. آنکه جیره خورد.
- چاشنی خور ؛ آنکه همراه با غذا چاشنی خورد.
- || چشته خور.
- چس خور ؛ خسیس .
- چشته خور ؛آنکه یک دفعه انعامی و نواختی دیده و بدعادت شده باشد و همیشه دنبال انعام آید.
- چکش خور ؛ فلزی که قابلیت خوردن چکش دارد و زیر چکش صاف میشود.
- چیزخور ؛ سم خور.
- حرام خور ؛ آدمی که از خوردن مال حرام ابا ندارد.
- حلال خور ؛ آنکه مال حرام نخورد.آنکه جز حلال نخورد.
- حلواخور ؛ آنکه حلوا خورد. کنایه از سورچران .
- || کنایه از مرده خور یعنی کسی که بر تعزیت مردمان جهت سورچرانی حاضر شود.
- حیوان خور ؛ جانورخور. آنکه جانور خورد :
ز حیوان خوران جهان جان برد...
نظامی .
- خاک خور ؛ آنکه خاک خورد. کنایه از مرده .
- خرخور ؛ چیز بی قابلیت و لایق خوردن خر.
- خودخور ؛ آنکه خود را بر اثر غم و ناراحتی خورد. آنکه غم خود را بدیگری نگوید و نزد خود نگاه دارد و موجب کاهش جان و تن خود شود. غصه خور.
- خوش خور ؛ آنکه بغذای بد رو نیاورد. مقابل بدخور.
- دانه خور ؛ جانوری که فقط دانه میخورد.
- دلخور ؛ مزاحم . موجب ناراحتی .
- || عصبانی . ناراضی . رنجیده .
- دمخور ؛ انیس جلیس .
- دواخور ؛ آنکه دوا خورد.
- || مشروب خوار.
- || سم خور.
- رباخور ؛ آنکه بهره ٔپول خورد.
- ردخور ؛ دعائی که مستجاب نمیشود. دعایی که همیشه اجابت نمیشود.
- رزق خور ؛ روزی خور.
- رشوه خور ؛ آنکه رشوه خورد. راشی .
- روزه خور ؛ آنکه روزه نگیرد. آنکه روزه ٔ خود را خورد.
- روزی خور ؛ آنکه روزی خورد :
که روزی خورانند از اندازه بیش .
نظامی .
- ریزه خور ؛ ته مانده ٔ سفره خور :
خان ختا ریزه خور خوان تست ؟
(از حبیب السیر).
- سره خور ؛ آنکه ناپاک نخورد.
- سوهان خور ؛ فلزی که قابلیت خوردن سوهان دارد.
- سوسمارخور؛ آنکه سوسمار خورد. کنایه از عربانست که با سوسمارخوراک کنند.
- سیلی خور ؛ کتک خور. کنایه از زبون .
- شراب خور ؛ خمار. آنکه شراب نوشد.
- شکرخور ؛ آنکه شکر خورد.
- || کنایه از کسی که حرف بی ربط زند.
- شیرخور ؛ شیرخوار. کنایه از طفل باشد.
- شیرینی خور ؛ آنکه علاقه مند بشیرینی است .
- || کسی که نامزد برای کس دیگر کند.
- ضرب خور ؛ آنچه ضرب خورد. فلزی که قابلیت خوردن ضربه دارد.
- طعمه خور ؛ آنکه طعمه خورد. آنکه بطعمه گذران کند.
- طناب خور ؛ عمق چاه که برای اندازه ٔ آن باید طناب بکار رود.
- علف خور ؛ حیوان گیاهخوار.
- غصه خور ؛ دائم الغم . آنکه غم خورد. غم خور.
- غم خور ؛ غصه خور.
- || یار مهربان که در غم آدمی شرکت کند.
- کتک خور ؛ آنکه کتک خورد. سیلی خور. کنایه از زبون و عاجز.
- || کنایه از پوست کلفت .
- کله ماهی خور ؛ آنکه کله ماهی خورد. وصفی که بدان مردم رشت و گیلان را کنند چون در نزد آنان خوردن کله ماهی مطبوع است .
- کم خور ؛ اندک خور. کم خوراک .
- کنجدخور ؛ مرغی که کنجد خورد :
اگر لشکر از کنجد انگیخت شاه
مرا مرغ کنجدخور آمد سپاه .
نظامی .
- گول خور ؛ آنکه فریب خورد.
- گیاه خور ؛ آنکه گیاه خورد. انسانهایی که حیوانی نمیخورند و از گیاهان فقط تغذیه می کنند.
- لاش خور ؛ جانوری است پرنده که بالاشه ٔ جانوران خوراک سازد.
- لوطی خور ؛ کنایه از از بین رفتن چیزی است .
- مارخور ؛ جانوری که بخوردن مار روزگار گذراند.
- محنت خور ؛ غصه خور :
بیا ساقی آن می که محنت بَر است
بچون من کسی ده که محنت خور است .
نظامی .
- مردارخور ؛ جانوری که بمردار گذران کند :
آری مثل بکرکس مردارخور زنند
سیمرغ را که قاف قناعت نشیمن است .
سعدی (صاحبیه ).
- مرده خور ؛ آنکه بمال مردگان زندگی کند.آنکه بزندگی پست عمر گذراند.
- مردم خور ؛ آدم خور. ظالم :
ز مردم کشی ترس باشدبسی
ز مردم خوری چون نترسد کسی ؟
نظامی .
- مستمری خور ؛ جیره خور. کنایه از آنکه بماهیانه و حقوق گذران کند.
- مفتخور ؛ آنکه بدون زحمت و پرداخت قیمت چیزی از آن چیز استفاده برد. کنایه از آدم بیکار و بیعار.
- ملاخور ؛ کنایه از ارزان . کنایه از پایین آمدن قیمت چیزی که آخوند و ملا بتواند از آن خورد.
- میانه خور ؛ مقتصد. غیرمسرف .
- نان خور ؛ آنکه نان خورد. کنایه از اهل و عیال .
- نخور ؛ کنایه از خسیس .
- وظیفه خور ؛ مستمری خور. روزی خور :
ای کریمی که از خزانه ٔ غیب
گبر و ترسا وظیفه خور داری .
سعدی .
- هَله هوله خور ؛ آنکه هر چیزی بدستش رسد خورد. آنکه مواظب غذای خود نیست .
- هوا خور ؛ آنکه از هوا استفاده کند. کنایه از انسان .
- || سوراخ که از آن هوا آید.
