دوده
لغت‌نامه دهخدا
دوده . [ دو دَ / دِ ] (ص نسبی ) منسوب به دود. هرچه نسبت به دود داشته باشد.دودی . (یادداشت مؤلف ). || (اِ مرکب ) سیاهی که از سوختن هیمه یا روغن یا نفت و جز آن بر دیوار و سقف و یا جای دیگر بندد یا سیاهی که بر سقف و امثال آن از دود چراغ و غیره پدید آید و اصل مرکب که بدان نویسند همین است . سیاهی که بر گذرگاه دایم دود چون غباری بر هم نشیند. (یادداشت مؤلف ) :
به راه اندر پدید آمد سواری
چو کوه دوده زیرش راهواری .
و از جمله ٔ زبلها یکی دوده ٔ حمام باشد که آن مخصوص باشد جهت بادنجان . (فلاحت نامه ). || ماده ای سیاه و نرم که از دود مواد نفتی صمغی و سقزی گیرند و ازآن مرکب سازند. (فرهنگ فارسی معین ). دود چراغ . (شرفنامه ٔ منیری ). دود چراغ و جز آن که برای ساختن مرکب گیرند. (از آنندراج ) (از برهان ) (از غیاث ) (فرهنگ جهانگیری ). از اجزاء مرکب یعنی حبر باشد که از چراغ گیرند. (صحاح الفرس ) :
به گوش من فروگفت آنچه گر نسخت کنم شاید
صحیفه صفحه ٔ گردون و دوده جرم کیوانش .
چراغی است تشبیهی آهم که از وی
بسی دوده بر سقف گردون نشسته .
همسنگ دوده زاج و همسنگ زاج مازو
وز صمغ ضعف هردو آنگاه زور بازو.
- آب دوده ؛ کنایه است از مرکب :
من ز آب دیده نامه نوشتم هزار فصل
او ز آب دوده یک رقم از من دریغ داشت .
|| نقس . مداد. زگالاب . حبر. خضاض . مرکب . سیاهی . برای دوده به معنی مرکب بیت ذیل تأییدگونه ای است . (یادداشت مؤلف ) :
قلم که دعوی و صافی جمال تو کرد
رخش به دوده ٔ وحشت همیشه اندوده ست .
در خم زلف تو آن خال سیه دانی چیست
نقطه ٔ دوده که در حلقه ٔ جیم افتاده ست .
وه که یک قاصد که باشد محرم این راز نیست
چند بر کاغذ نویسم حال و شویم دوده را.
- دوده ٔ مرکب ؛ به معنی مداد و حبر است . سیاهی . زگالاب . دوده . حبر. مداد. مرکب رنگ . نقس . سیاهی . زگالا. خضاض . دوده ٔ مخلوط به صمغ و مازو و غیره که هنگام نوشتن در دوات کرده و سرقلم بدان زده بر کاغذ کنند. کلمه ٔ دوده ٔ مرکب بی هیچ شبهه اصل کلمه ٔ مرکب به معنی مداد و سیاهی و زگالاب و نقس است و در قدیم آن را دوده می گفته اند چه آن را از دوده و خوال می گرفته اند چنانکه سعدی فرماید :
آتش به نی قلم درافتاد
وین دوده که می رود دخان است .
و سپس که آن را کاملتر کرده اند و مثلاً با زاج و غیره آمیخته اند دوده ٔ مرکب نامیده اند و به کثرت استعمال دوده را حذف کرده و مرکب اسم داده اند و همچنین تعبیر مثلی نیزمؤید این دعوی است . (یادداشت مؤلف ).
- مثل دوده ٔ مرکب ؛ نهایت سیاه شده مخصوصاً از بیماری و لاغری . سخت سیاه . (یادداشت مؤلف ).
|| اسم فارسی دخان است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). دخان . دود. (یادداشت مؤلف ). || کنایه است از سیاهی و تیرگی . ظلمت و دود. (از یادداشت مؤلف ) : چون روی زرد و موی سپید آفاق را به دوده خضاب کردند... صعلوک استعداد راست کرد. (سندبادنامه صص 218-219).
واگهیش نه که شود راه گیر
دوده ٔ این گنبد روباه گیر.
|| دودکش حمام و مطبخ و بخاری . (از برهان ) دودآهنج . دودآهنگ .
به راه اندر پدید آمد سواری
چو کوه دوده زیرش راهواری .
فخر گرگانی (از آنندراج ).
و از جمله ٔ زبلها یکی دوده ٔ حمام باشد که آن مخصوص باشد جهت بادنجان . (فلاحت نامه ). || ماده ای سیاه و نرم که از دود مواد نفتی صمغی و سقزی گیرند و ازآن مرکب سازند. (فرهنگ فارسی معین ). دود چراغ . (شرفنامه ٔ منیری ). دود چراغ و جز آن که برای ساختن مرکب گیرند. (از آنندراج ) (از برهان ) (از غیاث ) (فرهنگ جهانگیری ). از اجزاء مرکب یعنی حبر باشد که از چراغ گیرند. (صحاح الفرس ) :
به گوش من فروگفت آنچه گر نسخت کنم شاید
صحیفه صفحه ٔ گردون و دوده جرم کیوانش .
خاقانی .
چراغی است تشبیهی آهم که از وی
بسی دوده بر سقف گردون نشسته .
وحید (از آنندراج ).
همسنگ دوده زاج و همسنگ زاج مازو
وز صمغ ضعف هردو آنگاه زور بازو.
؟
- آب دوده ؛ کنایه است از مرکب :
من ز آب دیده نامه نوشتم هزار فصل
او ز آب دوده یک رقم از من دریغ داشت .
خاقانی .
|| نقس . مداد. زگالاب . حبر. خضاض . مرکب . سیاهی . برای دوده به معنی مرکب بیت ذیل تأییدگونه ای است . (یادداشت مؤلف ) :
قلم که دعوی و صافی جمال تو کرد
رخش به دوده ٔ وحشت همیشه اندوده ست .
ظهیرفاریابی .
در خم زلف تو آن خال سیه دانی چیست
نقطه ٔ دوده که در حلقه ٔ جیم افتاده ست .
حافظ.
وه که یک قاصد که باشد محرم این راز نیست
چند بر کاغذ نویسم حال و شویم دوده را.
نظیری نیشابوری .
- دوده ٔ مرکب ؛ به معنی مداد و حبر است . سیاهی . زگالاب . دوده . حبر. مداد. مرکب رنگ . نقس . سیاهی . زگالا. خضاض . دوده ٔ مخلوط به صمغ و مازو و غیره که هنگام نوشتن در دوات کرده و سرقلم بدان زده بر کاغذ کنند. کلمه ٔ دوده ٔ مرکب بی هیچ شبهه اصل کلمه ٔ مرکب به معنی مداد و سیاهی و زگالاب و نقس است و در قدیم آن را دوده می گفته اند چه آن را از دوده و خوال می گرفته اند چنانکه سعدی فرماید :
آتش به نی قلم درافتاد
وین دوده که می رود دخان است .
و سپس که آن را کاملتر کرده اند و مثلاً با زاج و غیره آمیخته اند دوده ٔ مرکب نامیده اند و به کثرت استعمال دوده را حذف کرده و مرکب اسم داده اند و همچنین تعبیر مثلی نیزمؤید این دعوی است . (یادداشت مؤلف ).
- مثل دوده ٔ مرکب ؛ نهایت سیاه شده مخصوصاً از بیماری و لاغری . سخت سیاه . (یادداشت مؤلف ).
|| اسم فارسی دخان است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). دخان . دود. (یادداشت مؤلف ). || کنایه است از سیاهی و تیرگی . ظلمت و دود. (از یادداشت مؤلف ) : چون روی زرد و موی سپید آفاق را به دوده خضاب کردند... صعلوک استعداد راست کرد. (سندبادنامه صص 218-219).
واگهیش نه که شود راه گیر
دوده ٔ این گنبد روباه گیر.
نظامی .
|| دودکش حمام و مطبخ و بخاری . (از برهان ) دودآهنج . دودآهنگ .
