رأس

لغت‌نامه دهخدا

رأس . [ رَءْس ْ ] (ع اِ) سر. (منتهی الارب ) (دهار) (غیاث اللغات ) (مهذب الاسماء) (ناظم الاطباء) (کشاف اصطلاحات الفنون ) (آنندراج ) (ترجمان علامه جرجانی ). ج ، ارؤس ، رؤس . (منتهی الارب ) (آنندراج ). سر که عضو بالایین جاندار است . (فرهنگ نظام ). آنچه در بالای گردن انسان و جلو گردن حیوان قرار دارد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ) (از اقرب الموارد). ج ، اَرْؤُس ، آراس ، رُؤس [ رُ ئو ]، روس . (اقرب الموارد):رُمیت ُ منک فی الرأس ؛ یعنی بد شد رای تو در حق من و اعراض کردی از من و سر برنداشتی سوی من و گران شمردی مرا (منتهی الارب ) (آنندراج )، رای تو درباره ٔ من آنچنان بد شد که نتوانی بمن بنگری . (از اقرب الموارد). از تو به بهترین چیزی که در نزد من هست آسیب رسید یا نصیب مهلکی از تو بمن رسید چنانکه گویند: این ضربتی بر سر است . (از اقرب الموارد). رُمی َ فلان منه فی الرأس ؛ یعنی از وی اعراض کرد. (از اقرب الموارد).
- بالرأس و العین ؛ کلمه ای است که در موقع رضا و تسلیم گویند یعنی بسر و چشم . (ناظم الاطباء).
- بیت رأس ؛ موضعی است درشام که می را بسوی وی نسبت دهند. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء).
- رأس ارنب ؛ سر خرگوش است و چون بسوزند و خرد بکوبند وبا پیه خروس بر داءالثعلب طلا کنند نافع بود. (از اختیارات بدیعی ).
- مَسْقِطالرأس ؛ وطن . (ناظم الاطباء). میهن . زادگاه . زادبوم . آنجا که شخص بدنیا آید و پرورش یابد.
|| کلّه . سر حیوان ، خاصه گوسفند و گاو. مجموعه ٔ قسمت برتر از گردن آدمی یا حیوان . صاحب مخزن الادویه در ذیل رؤس ج ِ رأس آرد: بفارسی کله نامند... مراد از آن کله و مغزِ آن است از حیوانات و بهترین آن مغز کله ٔ گوسفند است ،سپس درباره ٔ طبیعت و افعال و خواص آن گفتگو می کند ومی گوید: بسیارغذا و دیرهضم است ، و جهت اصحاب کد و ریاضت نافع. در مفردات ابن بیطار نیز در ذیل رؤس آمده است : و تصلح لاصحاب الکبد، که بیشک غلط است ، و این غلط به بحر الجواهر نیز راه یافته و می نویسد: صالح لاصحاب الکبد و الریاضة که پیداست با قرینه کلمه ٔ ریاضت ، کد صحیح و کبد غلط است همانطور که لکلرک نیز آنرا صاحبان رنج و زحمت ترجمه کرده است . رجوع به رؤس و مخزن الادویه و مفردات ابن بیطار و لکلرک و تذکره ٔ داودضریر انطاکی و کله و کله پزی شود. || گاهی بر کاسه و دیواره های چهارگانه و قاعده ٔ سر و آنچه در درون آن است از مخ و پرده ها و جرمهای مشبک و عروق و شریانها و آنچه در کاسه ٔ سر و دیواره هاست از پوست نازک روی کاسه و گوشت و پوست اطلاق میشود. (از کشاف اصطلاحات الفنون و بحر الجواهر). کله . || شخص . نفس . مستقل : هو قسم برأسه ؛ ای مستقل بنفسه . (از اقرب الموارد). || بتن خویش . شخصاً. خود: فعلت ُ ذلک رأساً؛ ای ابتداءً غیر مستطرد الیه من غیره . (اقرب الموارد). و رجوع به رأساً شود. || سر هر چیز. (منتهی الارب ) (آنندراج ) (از اقرب الموارد) (از المنجد) (ناظم الاطباء). || بمجاز، جزء بالایین چیزی . (فرهنگ نظام ). برترین قسمت چیزی . بالاترین قسمت چیزی . || سرور. (از اقرب الموارد) (از المنجد) (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ) (آنندراج ): هو رأسهم . (از منتهی الارب ). بمجاز، قائد وسرور: در این فتنه رأس ، فلان بوده . (فرهنگ نظام ). مهتر. بزرگ . سر. آقا. سرور. سید. رئیس . همام . حلاحل . غطریف . (یادداشت مرحوم دهخدا). || سروران . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). قوم را گویندوقتی که زیاد شوند و عزیز گردند: هم رأس اَی ؛ رهط کثیر عزیز. (از اقرب الموارد).
- رأس الجبل ؛ سر کوه .قله ٔ کوه . (ناظم الاطباء).
|| ابری که میپوشاند سر کوه را. (از ناظم الاطباء). || بر سر اطلاق می شود ولی از آن شخص اراده شود، چنانکه گفته میشود: اذاکان الورثة عصبة تقسیم المال علی عدد الرؤوس ؛ هرگاه وارثان گروهی باشند مال بتعداد افراد تقسیم می شود.و این استعمال بیشتر برای چهارپایان است ، چنانکه گویند: یازده رأس گوسپند و چهل رأس گاو. (از کشاف اصطلاحات الفنون ) (از اقرب الموارد). صفت توصیفی که نوع چهارپایان و شتر و فیل را بدان توصیف کنند، مانند: یک رأس اسب ، دو رأس اشتر. (از ناظم الاطباء). معدودعدد برخی از حیوانات چون گاو و گوسفند و اسب و خر وقاطر و بز و غیره .
- رأس کلان ؛ اسب اصیل و نجیب . (ناظم الاطباء).
|| روی . بالا: اَنت َ علی رأس امرک ؛ تو بر سر کار خویشی . (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ). در فارسی نیز بدین معنی وارد شده است : نخست وزیر در رأس کارهای مملکت قرار دارد. وزیر فرهنگ در رأس امور فرهنگی قرار گرفته است . || اصل .
- رأس المال ؛ اصل مال . (منتهی الارب ). اصل مال و سرمایه . (ناظم الاطباء). رجوع به ماده ٔ رأس المال شود.
|| بلندی صحرا. رأس الوادی . (از تاج العروس ، در ماده ٔ رأس ). || هر مشرف و بلندی . (از تاج العروس ). || قطعه ٔ زمین مرتفعی است که در دریا جلو آمده باشد. (فرهنگ نظام ). دماغه : رأس الرجاء الصالح ؛ دماغه ٔ امید نیک . (یادداشت مرحوم دهخدا). رجوع به همین کلمه و کلمات مشابه شود. پیش رفتگی خاک در آب دریا. || آغاز و اول هر چیز: اَعِد کلامک مِن رأس ؛ از سر گوی . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء).
- رأس السنة ؛ سر سال . نخستین روز آن . (از اقرب الموارد).
- رأس الشهر ؛ سر ماه . نخستین روز آن . (از اقرب الموارد).
- رأس خرمن ؛ سر خرمن . هنگام خرمن کردن . گاه خرمن .
|| اصل و اساس :
حب دنیا هست رأس هر خطا
از خطا کی میشود ایمان عطا.

شیخ بهائی .

|| آخر.
- رأس آیة ؛ آخر آیه . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). از آن است : توفاه علی رأس ستین ، اَی آخره ؛ او را میراند بر سر شصت سال ، یعنی در آخر آن . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء).
|| اصطلاح هیأت ) نقطه ٔ مقابل ذَنَب . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). آن عقده ٔ تقاطع فلک ممثل و مایل است که چون کوکب از او گذرد شمالی شود در مقابل عقده ٔ ذنب . (گاهنامه ٔ تهرانی سال 1312 هَ . ش . ص 63). در هیأت و نجوم ، یکی از دو محل تقاطع مدار ماه با منطقةالبروج ، و نام دوم ، ذنب است . (فرهنگ نظام ). عقده ای است فلکی . (شرفنامه ٔ منیری ). نام صورتی از صور فلکیه از ناحیه ٔ جنوبی ، و آن را بر مثال سری یا باطیه ای توهم کنند. کواکب آن هفت و نام دیگر آن باطیه است . (از جهان دانش ) : و عقده ٔ ذنب نحوست رأس شقاوت او گذشته . (تاریخ جهانگشای جوینی ). شرف رأس در جوزاست . (مفاتیح العلوم ).
- رأس و ذنب ؛ سر و دنبال در عقدتین جوزهر. (از التفهیم مقدمه ص قسز). آنچه در آسمان از تقاطع منطقه ٔ فلک جوزهر و مایل صورت مار بزرگ بهم رسد، یک طرفش را رأس گویند و طرف دیگر را ذنب و این را تنین فلک نیز گویند، و صاحب قاموس گوید که تنین سفیدی است در آسمان که تنه اش در شش برج است و دمش در برج هفتم و سیر میکند چون کواکب سیاره . (غیاث اللغات ) (آنندراج ). عقده ٔ رأس ، آن است که سیاره چون از آن گذردشمالی شود. (بدایةالنجوم ص 64). عقده ٔ ذنب و رأس که عقدتین نامند دو اصطلاح معمول در هیأت و نجوم است که در قمر محل تقاطع مدار وی با مدار زمین باشد یا بقول قدما محل تقاطع فلک ممثل و مایل میباشد. (گاهنامه ٔ سیدجلال الدین تهرانی ) :
تا ببحر اندر است وال و نهنگ
تا بگردون بر است رأس و ذنب .

فرخی .

ماه را رأس و ذنب ره ندهد در هر برج
تا ز سعد تو بدارند مر این هر دو جواز.

منوچهری .

رأس و ذنب را اندر شرفها هیچ یادنکنند [ هندیها ]. (التفهیم چ همایی ص 399). گروهی از منجمان رأس و ذنب را طبع دهند و گویند که رأس گرم است و سعد و دلیل بر فزونی بهمه ٔ چیزها و ذنب سر دو نحس و دلیل بر کمی از همه چیزها. (التفهیم ص 358). نزدیک ایشان [ هندوان ] زحل و مریخ و آفتاب و رأس نحسند همیشه ، و ذنب را خود یاد نکنند. (التفهیم ص 358). و گروهی رأس را نری دادند و روزی کردندش و ذنب رامادگی و شبی . (التفهیم ص 359).
بگسلد ار حد کند عقده ٔ رأس و ذنب
بردرد ار رد کند پرده ٔ لیل و نهار.

خاقانی .

تو گویی اسد خورد رأس و ذنب را
گوارنده نامد برآوردش از بر.

خاقانی .

به حل عقده ٔ رأس و ذنب گر آری روی
بدست فکر تو آسان شده هم اکنون بار.

کمال الدین اسماعیل (از شرفنامه ٔ منیری ).

رجوع به ذنب شود.
- سمت الرأس ؛ نقطه ٔ عمود آسمان یعنی آن نقطه از آسمان که بطور دقت در فوق شخص ناظر واقع شده . (از ناظم الاطباء). و چون میلش [ میل آفتاب ] از عرض شهر بیفزاید، از سمت الرأس سوی شمال بگذرد و ارتفاع نیمروزان از سوی شمال گردد و تمامش بعد آفتاب بود از سمت الرأس بدان جهت . (التفهیم ص 185).
|| (اصطلاح هندسه ) تارک . نقطه ٔ تقاطع دو خط یک زاویه را گویند، مانندنقطه ٔ «ب » در زاویه ٔ زیر:

- رأس المثلث ؛گوشه ای که در میان دو ساق قرار دارد. (از کشاف اصطلاحات الفنون )، مانند نقطه ٔ الف در شکل زیر.

- رأس المخروط ؛ رأس مخروط. نقطه ٔ مقابل قاعده ٔ مخروط را رأس المخروط گویند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 616 و 477). رجوع به همین ترکیب و نیز سر مخروط در التفهیم ص 28 شود.
- رأس مخروط ؛ سر مخروط. (التفهیم مقدمه ص قسز 167).
- رأس و قاعده ؛سر و بن . باصطلاح هندسه ، میان دو مرکز سر و بن . (از التفهیم مقدمه ص قسز). و رجوع به التفهیم ص 26 شود.
- رأس و قاعده ٔ ظل ؛ «سر مایه تا به بنش ». (از التفهیم مقدمه ص قسز). و رجوع به التفهیم ص 313 شود.
|| در اصطلاح کیمیاگران بمعنی اکسیر است . (یادداشت مرحوم دهخدا). رجوع به الفهرست ابن ندیم چ مصر ص 497 شود.