زاکانی
لغت‌نامه دهخدا
زاکانی . (اِخ ) عبیداﷲ ملقب به نظام الدین از صاحبان صدور خاندان بنی زاکان قزوین است و اشعار خوب دارد و رسائل بی نظیر. (تاریخ گزیده چ لیدن ص 846). مرحوم اقبال در مقدمه ٔ دیوان عبید نویسد: ازشرح حال و وقائع زندگانی عبید زاکانی بدبختانه اطلاع مفصل و مشبعی در دست نیست . اطلاعات ما در این باب منحصر است به معلوماتی که حمداﷲ مستوفی معاصر عبید و پس از او دولتشاه سمرقندی در تذکره ٔ خود تألیف شده در 892 هَ . ق . در ضمن شرحی مخلوط به افسانه در باب او بدست داده و مؤلف ریاض العلماء هرچند در باب عصر عبید دچار اشتباه عظیمی شده باز معلومات گرانبهای دیگری در باب بعضی از تألیفات او ذکر کرده است . معلومات دیگری نیز از اشعار و مؤلفات عبید بدست می آید. ازمختصری که مؤلف تاریخ گزیده راجع به عبید نوشته مطالب ذیل استنباط میشود: 1 - اینکه او از جمله ٔ صدور وزراء بوده ولی در هیچ منبعی بدان اشاره نشده است .
2 - لقب این شاعر نظام الدین بوده . در صورتی که در ابتدای غالب نسخ کلیات و در مقدمه هائی که بر آن نوشته اند وی را نجم الدین عبید زاکانی یاد کرده اند.
3 - نام شخصی شاعر عبیداﷲ و عبید تخلص شعری او است . خود او نیز در تخلص یکی از غزلهای خود میگوید:
گر کنی با دیگران جور و جفا
با عبیداﷲ زاکانی مکن .
4 - عبید در هنگام تألیف تاریخ گزیده که قریب چهل سال پیش از مرگ اوست به اشعار خوب و رسائل بی نظیر خود شهرت داشته است . در تذکره ٔ دولتشاه سمرقندی چند حکایت راجع به عبید و مشاعرات او با جهان خاتون شاعره و سلمان ساوجی و ذکر تألیفی از او بنام شاه شیخ ابواسحاق در علم معانی و بیان و غیره هست . وفات عبید زاکانی را تقی الدین کاشی در تذکره ٔ خود سال 772 دانسته و صادق اصفهانی در کتاب شاهد صادق آن را در ذیل وقایع سال 771 آورده است . امر مسلم این که عبید تا اواخر سال 768 هَ . ق . هنوز حیات داشته است .... و بنحو قطع و یقین وفات او بین سنوات 768 و 769 و 772 رخ داده است .
عبید در تألیفات خود چندین تن از پادشاهان و معاصرین خود را مانند خواجه علاءالدین محمد، شاه شیخ ابوالحسن اینجو، رکن الدین عبدالملک وزیر سلطان اویس و شاه شجاع مظفری را یاد کرده است . وی از نوابغ بزرگان ایران و وجودی تا یک اندازه شبیه به نویسنده ٔ بزرگ فرانسوی ولتر است و از تألیفاتی که از او باقیست معلوم است که بیشتر منظور او انتقاد اوضاع زمان بزبان هزل و طیبت بوده است . مجموع اشعار جدی که از او باقی است و در کلیات بطبع رسیده است از 3000 بیت تجاوز نمی کنند. (ملخص از مقدمه ٔ کلیات عبید بقلم مرحوم اقبال ).
2 - لقب این شاعر نظام الدین بوده . در صورتی که در ابتدای غالب نسخ کلیات و در مقدمه هائی که بر آن نوشته اند وی را نجم الدین عبید زاکانی یاد کرده اند.
3 - نام شخصی شاعر عبیداﷲ و عبید تخلص شعری او است . خود او نیز در تخلص یکی از غزلهای خود میگوید:
گر کنی با دیگران جور و جفا
با عبیداﷲ زاکانی مکن .
4 - عبید در هنگام تألیف تاریخ گزیده که قریب چهل سال پیش از مرگ اوست به اشعار خوب و رسائل بی نظیر خود شهرت داشته است . در تذکره ٔ دولتشاه سمرقندی چند حکایت راجع به عبید و مشاعرات او با جهان خاتون شاعره و سلمان ساوجی و ذکر تألیفی از او بنام شاه شیخ ابواسحاق در علم معانی و بیان و غیره هست . وفات عبید زاکانی را تقی الدین کاشی در تذکره ٔ خود سال 772 دانسته و صادق اصفهانی در کتاب شاهد صادق آن را در ذیل وقایع سال 771 آورده است . امر مسلم این که عبید تا اواخر سال 768 هَ . ق . هنوز حیات داشته است .... و بنحو قطع و یقین وفات او بین سنوات 768 و 769 و 772 رخ داده است .
عبید در تألیفات خود چندین تن از پادشاهان و معاصرین خود را مانند خواجه علاءالدین محمد، شاه شیخ ابوالحسن اینجو، رکن الدین عبدالملک وزیر سلطان اویس و شاه شجاع مظفری را یاد کرده است . وی از نوابغ بزرگان ایران و وجودی تا یک اندازه شبیه به نویسنده ٔ بزرگ فرانسوی ولتر است و از تألیفاتی که از او باقیست معلوم است که بیشتر منظور او انتقاد اوضاع زمان بزبان هزل و طیبت بوده است . مجموع اشعار جدی که از او باقی است و در کلیات بطبع رسیده است از 3000 بیت تجاوز نمی کنند. (ملخص از مقدمه ٔ کلیات عبید بقلم مرحوم اقبال ).
