سنائی
لغت‌نامه دهخدا
سنائی . [ س َ ] (اِخ ) حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم سنائی شاعر عالیمقدار و عارف بلندمقام قرن ششم هجری و از استادان مسلم شعر فارسی است . نام او را عوفی مجدالدین آدم السنایی و حاجی خلیفه محمدبن آدم نوشته اند و تاریخ گزیده نیز محمد ضبط شده است ، لیکن جامی و هدایت نام او را بهمان نحوکه آورده ایم ذکر کرده اند و اشارات خود او نیز نظماًو نثراً بر همین منوال است ، چنانکه درمقدمه ٔ منثور دیوان خود گفته و در حدیقةالحقیقة چنین آورده است :
هرکه او گشته طالب مجد است
شفی او راز لفظ بوالمجد است
شعرا را بلفظ مقصودم
زین قبل نام گشت مجدودم
زآنکه جد را بتن شدم بُنیت
کرد مجدود ماضیم کُنیت
و از معاصران او نیز محمدبن علی الرقا در دیباچه ٔ حدیقةالحقیقة نام وی را «ابوالمجدمجدودبن آدم السنائی » آورد و این اشاره مسلم میداردکه مجدالدین و محمد غلط و تحریفی است . در دیوان سنایی ابیاتی دیده میشود که در آن اشاره بنام دیگری برای شاعر است یعنی در آنها گوینده خود را «حسن » خوانده است مانند این بیت :
حسن اندر حسن اندر حسنم
تو حسن خلق و حسن بنده حسن
بهمین مناسبت بعضی از محققان معتقد شده اند که نام او اصلاً حسن بوده است و بعدها «مجدود» نامیده شده است . ولادت او باید در اواسط یا اوایل نیمه دوم قرن پنجم در غزنین اتفاق افتاده باشد و بعد از رشد و بلوغ و مهارت در این فن بعادت زمان روی بدربار سلاطین نهاد و بدستگاه غزنویان راه جست و با رجال و معاریف آن حکومت آشنائی حاصل کرد. بهر حال سنایی در آغاز بمداحی اشتغال داشت ، ولی نصیبی از اشعار استادانه خود نمیگرفت تا آنکه یکباره واله و شیدا شد و دست از جهان و جهانیان بشست :
حسب حال آنکه دیو آز مرا
داشت یکچند در نیاز مرا
شاه خرسندیم جمال نمود
جمع منع و طمع محال نمود.
سنائی چند سال از دوره ٔ جوانی خود را در شهرهای بلخ و سرخس و هرات و نیشابور گذرانید و گویا در همان ایام که در بلخ بود راه کعبه پیش گرفت . قصیده ای به مطلع ذیل در اشتیاق کعبه سروده :
گاه آن آمد که با مردان سوی میدان شویم
یک ره از ایوان برون آئیم و در کیوان رویم .
بعد از بازگشت از سفر مکه شاعر مدتی در بلخ بسر برد و از آنجا بسرخس و مرو و نیشابور رفت و هر جا چندی در سایه ٔ تعهد و نیکو داشت بزرگان علم و رؤسای محل بسر برد تا در حدود سال 518 هَ . ق . بغزنین بازگشت . یادگارهای پرارزش این سفر دراز مقداری از قصاید و اشعار سنایی است که در خراسان سروده و کارنامه ٔ بلخ که در شهر بلخ ساخته است . بعد از بازگشت به غزنین سنائی خانه نداشت و چنانکه میگوید یکی از بزرگان غزنین خواجه عمید احمدبن مسعود خانه ای به وی بخشید. از این پس تا پایان حیات خود در غزنین بگوشه گیری و عزلت گذرانید. و در همین ایام است که به نظم و اتمام مثنوی مشهور به حدیقةالحقیقة توفیق یافت . در وفات او اختلاف کرده اند و سال وفات وی بقول تقی الدین کاشی 545 هَ . ق . است . مقبره ٔ سنائی در غزنین زیارتگاه خاص و عام است . غیر از دیوان مذکور چند مثنوی از سنایی باقی مانده که به اختصار نام میبریم : 1 - حدیقةالحقیقة و شریعةالطریقة؛ که آنرا الهی نامه نیز نامند و آن مهمترین مثنوی سنایی است . 2 - سیَر العِباد الی المعاد؛ مثنوی است بر وزن حدیقةالحقیقة که سنایی آنرا در سرخس سروده است . 3- طریق التحقیق ؛ مثنوی است بر وزن حدیقه و بر آن اسلوب که در سال 528 هَ . ق . یعنی سه سال بعد از اتمام حدیقه بپایان رسانید. 4 - کارنامه ٔ بلخ ؛ مثنوی است بر وزن حدیقه در پانصد بیت که ظاهراً نخستین نظم مثنوی سنایی است و آنرا «مطایبه نامه » هم میگویند. مثنویهای دیگر به نام عشقنامه و عقل نامه و تجربةالعلم از وی در دست است . رجوع به تاریخ ادبیات تألیف صفا صص 552 - 586، مجمعالفصحاء ج 1 ص 254، ریاض العارفین ص 196، مجالس النفائس ص 318، 332، 339، نفحات الانس ص 389، لباب الالباب ج 2 ص 117، 252، 257 و تاریخ ادبیات ادوارد براون (از سعدی تا جامی ) ترجمه ٔ علی اصغر حکمت شود.
هرکه او گشته طالب مجد است
شفی او راز لفظ بوالمجد است
شعرا را بلفظ مقصودم
زین قبل نام گشت مجدودم
زآنکه جد را بتن شدم بُنیت
کرد مجدود ماضیم کُنیت
و از معاصران او نیز محمدبن علی الرقا در دیباچه ٔ حدیقةالحقیقة نام وی را «ابوالمجدمجدودبن آدم السنائی » آورد و این اشاره مسلم میداردکه مجدالدین و محمد غلط و تحریفی است . در دیوان سنایی ابیاتی دیده میشود که در آن اشاره بنام دیگری برای شاعر است یعنی در آنها گوینده خود را «حسن » خوانده است مانند این بیت :
حسن اندر حسن اندر حسنم
تو حسن خلق و حسن بنده حسن
بهمین مناسبت بعضی از محققان معتقد شده اند که نام او اصلاً حسن بوده است و بعدها «مجدود» نامیده شده است . ولادت او باید در اواسط یا اوایل نیمه دوم قرن پنجم در غزنین اتفاق افتاده باشد و بعد از رشد و بلوغ و مهارت در این فن بعادت زمان روی بدربار سلاطین نهاد و بدستگاه غزنویان راه جست و با رجال و معاریف آن حکومت آشنائی حاصل کرد. بهر حال سنایی در آغاز بمداحی اشتغال داشت ، ولی نصیبی از اشعار استادانه خود نمیگرفت تا آنکه یکباره واله و شیدا شد و دست از جهان و جهانیان بشست :
حسب حال آنکه دیو آز مرا
داشت یکچند در نیاز مرا
شاه خرسندیم جمال نمود
جمع منع و طمع محال نمود.
سنائی چند سال از دوره ٔ جوانی خود را در شهرهای بلخ و سرخس و هرات و نیشابور گذرانید و گویا در همان ایام که در بلخ بود راه کعبه پیش گرفت . قصیده ای به مطلع ذیل در اشتیاق کعبه سروده :
گاه آن آمد که با مردان سوی میدان شویم
یک ره از ایوان برون آئیم و در کیوان رویم .
بعد از بازگشت از سفر مکه شاعر مدتی در بلخ بسر برد و از آنجا بسرخس و مرو و نیشابور رفت و هر جا چندی در سایه ٔ تعهد و نیکو داشت بزرگان علم و رؤسای محل بسر برد تا در حدود سال 518 هَ . ق . بغزنین بازگشت . یادگارهای پرارزش این سفر دراز مقداری از قصاید و اشعار سنایی است که در خراسان سروده و کارنامه ٔ بلخ که در شهر بلخ ساخته است . بعد از بازگشت به غزنین سنائی خانه نداشت و چنانکه میگوید یکی از بزرگان غزنین خواجه عمید احمدبن مسعود خانه ای به وی بخشید. از این پس تا پایان حیات خود در غزنین بگوشه گیری و عزلت گذرانید. و در همین ایام است که به نظم و اتمام مثنوی مشهور به حدیقةالحقیقة توفیق یافت . در وفات او اختلاف کرده اند و سال وفات وی بقول تقی الدین کاشی 545 هَ . ق . است . مقبره ٔ سنائی در غزنین زیارتگاه خاص و عام است . غیر از دیوان مذکور چند مثنوی از سنایی باقی مانده که به اختصار نام میبریم : 1 - حدیقةالحقیقة و شریعةالطریقة؛ که آنرا الهی نامه نیز نامند و آن مهمترین مثنوی سنایی است . 2 - سیَر العِباد الی المعاد؛ مثنوی است بر وزن حدیقةالحقیقة که سنایی آنرا در سرخس سروده است . 3- طریق التحقیق ؛ مثنوی است بر وزن حدیقه و بر آن اسلوب که در سال 528 هَ . ق . یعنی سه سال بعد از اتمام حدیقه بپایان رسانید. 4 - کارنامه ٔ بلخ ؛ مثنوی است بر وزن حدیقه در پانصد بیت که ظاهراً نخستین نظم مثنوی سنایی است و آنرا «مطایبه نامه » هم میگویند. مثنویهای دیگر به نام عشقنامه و عقل نامه و تجربةالعلم از وی در دست است . رجوع به تاریخ ادبیات تألیف صفا صص 552 - 586، مجمعالفصحاء ج 1 ص 254، ریاض العارفین ص 196، مجالس النفائس ص 318، 332، 339، نفحات الانس ص 389، لباب الالباب ج 2 ص 117، 252، 257 و تاریخ ادبیات ادوارد براون (از سعدی تا جامی ) ترجمه ٔ علی اصغر حکمت شود.
