سنجیدن
لغت‌نامه دهخدا
سنجیدن . [ س َ دَ ] (مص ) (از: سنج + یدن ، پسوند مصدری ) با جزو اول از ریشه ٔ سج یا سک ، سختن به معنی وزن کردن چیزی را با ترازو و جز آن مقایسه کردن و برابر کردن .(از حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). وزن . (منتهی الارب ).وزن کردن . (شرفنامه ٔ منیری ) (آنندراج ). کشیدن . سختن . زنة. (منتهی الارب ). اندازه گرفتن . اتزان . توازن . موازنة : ولکن دوازده درهم ایشان یک درم سنگ سنجد و دیناری از وی یک درم سنجد. (حدود العالم ).
بیابیم و دل را ترازو کنیم
بسنجیم و نی زور بازو کنیم .
سدیگر بقپان بسنجید سیم
زن بیوه وکودکان یتیم .
این سزایی است که نیکوکردار و بدکردار را بدان بسنجد. (تاریخ بیهقی ).
کاتبت را گو نویس و خازنت را گو که سنج
ناصحت را گو فزای و حاسدت را گو گداز.
نسنجد نزد تو یک پر پشه
گرش همسنگ این گیتی گناه است .
بقسطاسی بسنجم راز موبد
که جوسنگش بود قسطای لوقا.
گرچه ز نارنج پوست طفل ترازو کند
لیک نسنجد بدان زیرک زر عیار.
تو این چشم که داری برکن تا در ترازو بسنجیم گر برابر آید چشم از آن تو بود. (سندبادنامه ص 311).
|| ارزیدن . لایق بودن . لیاقت داشتن . برابری کردن . ارزیدن :
بجائی که پرخاش جوید پلنگ
سگ کارزاری چه سنجد بجنگ .
یکی داستان زد سوار دلیر
که روبه چه سنجد بچنگال شیر.
چه سنجد بداندیش با بخت تو
به پیش پرستنده ٔ تخت تو.
بدین یال و گردی بر و گردگاه
چه سنجد بچنگال او کینه خواه .
سر چه سنجد که هوش می بشود
تن چه ارزد که توش می بشود.
جانهای پاک بازان خون شد در این بیابان
یک مشت گندم آخر در خرمنی چه سنجد.
گریه ٔ حافظ چه سنجد پیش استغنای عشق
کاندرین دریا نماید هفت دریا شبنمی .
|| برابر بودن . معادل بودن :
باز عدوی تو بهراسد ز کبک تو
کوه مخالف تو نسنجد بکاه تو.
زهد من با تو چه سنجد که به یغمای دلم
مست و آشفته بخلوتگه راز آمده ای .
|| آزمودن . امتحان کردن . تجربه کردن . رسیدگی کردن . دادرسی کردن . || مقایسه کردن . قیاس کردن . بحساب گرفتن . پنداشتن . فرض کردن . اندازه گرفتن . قیاس . مقایسه :
نبیند ز برداشتن هیچ رنج
مر او را چو گرگ و چو جادو مسنج .
- برسنجیدن ؛ سنجیدن :
کم و بیش کالا چنان برمسنج
که حمال هر ساعت آید به رنج .
هر آن صنعت که برسنجی بمالی
بهای گوهری باشد سفالی .
- سنجیدن خرد و جان ؛ برکشیدن عقل و جان . اندازه گرفتن خرد و جان :
خرد را و جان را همی سنجد او
در اندیشه ٔ سخته کی گنجد او.
- سنجیدن سخن ؛ سخن سنجیدن . تعمق کردن در آن . اندیشه کردن در گفتار :
بدان کز زبانست مردم به رنج
چو رنجش نخواهی سخن را بسنج .
سخن سنج دینار و درهم مسنج
که بر دانشی مرد خواراست گنج .
خردمندان گفته اند هر که سخن نسنجد از حجاب سخن برنجد. (گلستان چ یوسفی ص 186).
بیابیم و دل را ترازو کنیم
بسنجیم و نی زور بازو کنیم .
فردوسی .
سدیگر بقپان بسنجید سیم
زن بیوه وکودکان یتیم .
فردوسی .
این سزایی است که نیکوکردار و بدکردار را بدان بسنجد. (تاریخ بیهقی ).
کاتبت را گو نویس و خازنت را گو که سنج
ناصحت را گو فزای و حاسدت را گو گداز.
منوچهری .
نسنجد نزد تو یک پر پشه
گرش همسنگ این گیتی گناه است .
مسعودسعد.
بقسطاسی بسنجم راز موبد
که جوسنگش بود قسطای لوقا.
خاقانی .
گرچه ز نارنج پوست طفل ترازو کند
لیک نسنجد بدان زیرک زر عیار.
خاقانی .
تو این چشم که داری برکن تا در ترازو بسنجیم گر برابر آید چشم از آن تو بود. (سندبادنامه ص 311).
|| ارزیدن . لایق بودن . لیاقت داشتن . برابری کردن . ارزیدن :
بجائی که پرخاش جوید پلنگ
سگ کارزاری چه سنجد بجنگ .
فردوسی .
یکی داستان زد سوار دلیر
که روبه چه سنجد بچنگال شیر.
فردوسی .
چه سنجد بداندیش با بخت تو
به پیش پرستنده ٔ تخت تو.
فردوسی .
بدین یال و گردی بر و گردگاه
چه سنجد بچنگال او کینه خواه .
اسدی (گرشاسب نامه چ یغمایی ص 53).
سر چه سنجد که هوش می بشود
تن چه ارزد که توش می بشود.
خاقانی .
جانهای پاک بازان خون شد در این بیابان
یک مشت گندم آخر در خرمنی چه سنجد.
عطار.
گریه ٔ حافظ چه سنجد پیش استغنای عشق
کاندرین دریا نماید هفت دریا شبنمی .
حافظ.
|| برابر بودن . معادل بودن :
باز عدوی تو بهراسد ز کبک تو
کوه مخالف تو نسنجد بکاه تو.
فرخی .
زهد من با تو چه سنجد که به یغمای دلم
مست و آشفته بخلوتگه راز آمده ای .
حافظ.
|| آزمودن . امتحان کردن . تجربه کردن . رسیدگی کردن . دادرسی کردن . || مقایسه کردن . قیاس کردن . بحساب گرفتن . پنداشتن . فرض کردن . اندازه گرفتن . قیاس . مقایسه :
نبیند ز برداشتن هیچ رنج
مر او را چو گرگ و چو جادو مسنج .
فردوسی .
- برسنجیدن ؛ سنجیدن :
کم و بیش کالا چنان برمسنج
که حمال هر ساعت آید به رنج .
نظامی .
هر آن صنعت که برسنجی بمالی
بهای گوهری باشد سفالی .
وحشی .
- سنجیدن خرد و جان ؛ برکشیدن عقل و جان . اندازه گرفتن خرد و جان :
خرد را و جان را همی سنجد او
در اندیشه ٔ سخته کی گنجد او.
فردوسی .
- سنجیدن سخن ؛ سخن سنجیدن . تعمق کردن در آن . اندیشه کردن در گفتار :
بدان کز زبانست مردم به رنج
چو رنجش نخواهی سخن را بسنج .
فردوسی .
سخن سنج دینار و درهم مسنج
که بر دانشی مرد خواراست گنج .
فردوسی .
خردمندان گفته اند هر که سخن نسنجد از حجاب سخن برنجد. (گلستان چ یوسفی ص 186).
