شروانشاهان
لغت‌نامه دهخدا
شروانشاهان . [ ش َرْ ] (اِخ ) سلسله هایی که در شروان [ شهری در قففاز ] و حوالی آن حکومت و سلطنت کرده اند. از این قرار:
سلسه ٔ اول - حکام عرب شروان . افراد آن از این قرارند:
1- یزیدبن مزیدبن زائده شیبانی (والی ارمنستان در عهد هارون الرشید 183 هَ . ق . ف : 185 هَ . ق .) 2- خالد بن یزیدبن مزید (209 هَ . ق .) 3- محمدبن خالدبن یزید (در ارمنستان ، شروان ، اران ، آذربایجان ، باب الابواب ). 4- هیثم بن خالد (لقب شروانشاه یافت ). 5- محمدبن هیثم . 6- هیثم بن محمد. 7- علی بن هیثم (حدود 300 هَ . ق .) 8- ابوطاهربن فلان بن محمد (305 هَ . ق .) 9- محمدبن ابی طاهر (337 هَ . ق .) 10- احمدبن محمد (345 هَ . ق .) 11- محمدبن احمد (370 هَ . ق .) 12- یزیدبن احمد (381 هَ . ق .).
سلسله ٔ دوم - که در شماخی حکومت کرده اند: 1- منوچهربن یزید (418 هَ . ق .) 2- ابومنصور علی بن یزید(425 هَ . ق .) 3- قبادبن یزید (435 هَ . ق .) 4- بختنصر علی بن فلان بن یزید (441 هَ . ق .) 5- سالاربن یزید 6- فریبرزبن سالار (حدود 455 هَ . ق .) 7- فریدون بن فریبرز.
سلسله ٔ سوم - حکام ایرانی شروان : 1- منوچهر (903 هَ . ق .) 2- القاص بن اسماعیل صفی (945-954 هَ . ق .) 3- عبداﷲ خان (958 هَ . ق .) 4-فرخ خان (1043 هَ . ق .) 5- رستم (حدود 1045 هَ . ق .) 6- خسرو سلطان (حدود 1051 هَ . ق .) 7- مهر علی خان (1066 هَ . ق .) 8- منوچهر خان (1067 هَ . ق .) و جز آنان .
سلسله ٔ چهارم : 1- فتحعلی (1180 هَ . ق .) 2- عسکر بن محمد سعید (1203 هَ . ق .) 3- قاسم خان (1209-1203 هَ . ق .) 4- مصطفی خان (بار سوم 1236-1212 هَ . ق .).
سلسله ٔ پنجم - خاقانیان ، که به دو گروه تقسیم می شوند: الف - گروه اول . بنی کسران : 1- ابوالمظفر منوچهربن کسران (حدود 550 هَ . ق .) 2- اخستان (اول ) بن منوچهر (حدود 556 هَ . ق .) 3- فرخزاد (اول ) بن منوچهر (حدود 566 هَ . ق .) 4- گرشاسب بن فرخزاد (حدود 622 هَ . ق .) 5- علاءالدین فریبرزبن گرشاسب (حدود 622 هَ . ق .) 6- اخستان (دوم ) بن فریبرز (649 هَ . ق .) 7- فرخزاد (دوم ) بن فریبرز (680 هَ. ق .) 8- کیقبادبن فرخزاد (حدود 717 هَ . ق .) 9- کیکاوس بن کیقباد (حدود 774 هَ . ق .) ب - گروه دوم ، آل شیخ ابراهیم : 1- شیخ ابراهیم بن محمد دربندبن کیقباد (حدود 784 هَ . ق .) 2- خلیل اﷲ (اول )بن ابراهیم (حدود 821 هَ . ق .) 3- فرخ یساربن خلیل (حدود 869 هَ . ق .) 4- بهرام بیک بن فرخ یسار (608 هَ . ق .) 5- غازی بیک بن فرخ یسار (حدود 907 هَ . ق .) 6- محمودبن غازی (908هَ . ق .) 7- شیخ ابراهیم (دوم )بن فرخ یسار (908 هَ . ق .) 8- خلیل اﷲ (دوم )بن ابراهیم (دوم ) (903 هَ . ق .) 9- شاهرخ بن فرخ میرزا (942 هَ . ق .) (فترت 951-945هَ . ق .) 10- برهان علی بن خلیل اﷲ (951 هَ . ق .) 11-میرزا ابوبکربن برهان .
مرکز شروان شاهان در قدیم شابران (= شاوران ) بود. شروانشاهان در دوره ٔ سلجوقیان همچنان در قدرت خود باقی بودند و با پادشاهان آن سلسله رابطه داشتند و گاهی نیز مطیع و خراجگزار ایشان می شدند. مهمترین دوره ٔ سلطنت این سلسله عهد منوچهر ثانی است که عنوان خاقان اکبر داشت و معهذا تابع سلجوقیان عراق بود و این حال تا پایان سلطنت طغرل بن ارسلان آخرین سلطان سلجوقی عراق بطول انجامید و از این پس پادشاهان شروان تابع و باجگزار سلاطین گرج شدند، و با آنان وصلت کردند. هنگامی که جلال الدین خوارزمشاه بر آذربایجان تسلط یافت ، شروان مدتی خراجگزار او بود. دولت این خاندان تا سال 945 هَ . ق . دوام داشت و در این سال به دست شاه طهماسب صفوی منقرض گردید. (ولی بعداً دو تن که نام آنان مذکور شد به حکومت رسیده اند). (فرهنگ فارسی معین ).
سلسه ٔ اول - حکام عرب شروان . افراد آن از این قرارند:
1- یزیدبن مزیدبن زائده شیبانی (والی ارمنستان در عهد هارون الرشید 183 هَ . ق . ف : 185 هَ . ق .) 2- خالد بن یزیدبن مزید (209 هَ . ق .) 3- محمدبن خالدبن یزید (در ارمنستان ، شروان ، اران ، آذربایجان ، باب الابواب ). 4- هیثم بن خالد (لقب شروانشاه یافت ). 5- محمدبن هیثم . 6- هیثم بن محمد. 7- علی بن هیثم (حدود 300 هَ . ق .) 8- ابوطاهربن فلان بن محمد (305 هَ . ق .) 9- محمدبن ابی طاهر (337 هَ . ق .) 10- احمدبن محمد (345 هَ . ق .) 11- محمدبن احمد (370 هَ . ق .) 12- یزیدبن احمد (381 هَ . ق .).
سلسله ٔ دوم - که در شماخی حکومت کرده اند: 1- منوچهربن یزید (418 هَ . ق .) 2- ابومنصور علی بن یزید(425 هَ . ق .) 3- قبادبن یزید (435 هَ . ق .) 4- بختنصر علی بن فلان بن یزید (441 هَ . ق .) 5- سالاربن یزید 6- فریبرزبن سالار (حدود 455 هَ . ق .) 7- فریدون بن فریبرز.
سلسله ٔ سوم - حکام ایرانی شروان : 1- منوچهر (903 هَ . ق .) 2- القاص بن اسماعیل صفی (945-954 هَ . ق .) 3- عبداﷲ خان (958 هَ . ق .) 4-فرخ خان (1043 هَ . ق .) 5- رستم (حدود 1045 هَ . ق .) 6- خسرو سلطان (حدود 1051 هَ . ق .) 7- مهر علی خان (1066 هَ . ق .) 8- منوچهر خان (1067 هَ . ق .) و جز آنان .
سلسله ٔ چهارم : 1- فتحعلی (1180 هَ . ق .) 2- عسکر بن محمد سعید (1203 هَ . ق .) 3- قاسم خان (1209-1203 هَ . ق .) 4- مصطفی خان (بار سوم 1236-1212 هَ . ق .).
سلسله ٔ پنجم - خاقانیان ، که به دو گروه تقسیم می شوند: الف - گروه اول . بنی کسران : 1- ابوالمظفر منوچهربن کسران (حدود 550 هَ . ق .) 2- اخستان (اول ) بن منوچهر (حدود 556 هَ . ق .) 3- فرخزاد (اول ) بن منوچهر (حدود 566 هَ . ق .) 4- گرشاسب بن فرخزاد (حدود 622 هَ . ق .) 5- علاءالدین فریبرزبن گرشاسب (حدود 622 هَ . ق .) 6- اخستان (دوم ) بن فریبرز (649 هَ . ق .) 7- فرخزاد (دوم ) بن فریبرز (680 هَ. ق .) 8- کیقبادبن فرخزاد (حدود 717 هَ . ق .) 9- کیکاوس بن کیقباد (حدود 774 هَ . ق .) ب - گروه دوم ، آل شیخ ابراهیم : 1- شیخ ابراهیم بن محمد دربندبن کیقباد (حدود 784 هَ . ق .) 2- خلیل اﷲ (اول )بن ابراهیم (حدود 821 هَ . ق .) 3- فرخ یساربن خلیل (حدود 869 هَ . ق .) 4- بهرام بیک بن فرخ یسار (608 هَ . ق .) 5- غازی بیک بن فرخ یسار (حدود 907 هَ . ق .) 6- محمودبن غازی (908هَ . ق .) 7- شیخ ابراهیم (دوم )بن فرخ یسار (908 هَ . ق .) 8- خلیل اﷲ (دوم )بن ابراهیم (دوم ) (903 هَ . ق .) 9- شاهرخ بن فرخ میرزا (942 هَ . ق .) (فترت 951-945هَ . ق .) 10- برهان علی بن خلیل اﷲ (951 هَ . ق .) 11-میرزا ابوبکربن برهان .
مرکز شروان شاهان در قدیم شابران (= شاوران ) بود. شروانشاهان در دوره ٔ سلجوقیان همچنان در قدرت خود باقی بودند و با پادشاهان آن سلسله رابطه داشتند و گاهی نیز مطیع و خراجگزار ایشان می شدند. مهمترین دوره ٔ سلطنت این سلسله عهد منوچهر ثانی است که عنوان خاقان اکبر داشت و معهذا تابع سلجوقیان عراق بود و این حال تا پایان سلطنت طغرل بن ارسلان آخرین سلطان سلجوقی عراق بطول انجامید و از این پس پادشاهان شروان تابع و باجگزار سلاطین گرج شدند، و با آنان وصلت کردند. هنگامی که جلال الدین خوارزمشاه بر آذربایجان تسلط یافت ، شروان مدتی خراجگزار او بود. دولت این خاندان تا سال 945 هَ . ق . دوام داشت و در این سال به دست شاه طهماسب صفوی منقرض گردید. (ولی بعداً دو تن که نام آنان مذکور شد به حکومت رسیده اند). (فرهنگ فارسی معین ).
