شمن
لغت‌نامه دهخدا
شمن . [ ش َ م َ ] (اِ) بت پرست را گویند. (غیاث ) (از فرهنگ اوبهی ) (آنندراج ). صنم پرست . وثنی . عابد صنم . پرستنده ٔ صنم و بت . (یادداشت مؤلف ). این لغت از سنسکریت سرمن مشتق شده و در زبان اخیر از برای روحانیان استعمال می شده است و «سرمن » کسی است که خانه و کسان را ترک گوید و در خلوت به عبادت و ریاضت گذراند. بعبارت دیگر سرمن ، یعنی زاهدو تارک الدنیا. (از یشتها ج 2 ص 36 و 37) :
بت پرستی گرفته ایم همه
این جهان چون بت است و ما شمنیم .
بسته کف دست و کف پای شوغ
پشت فروخفته چو پشت شمن .
از ایران یکی کهترم چون شمن
پیام آوریده به شاه یمن .
اگر تاج ایران سپارد به من
پرستش کنم چون بتان را شمن .
خم آورده از بارشاخ سمن
صنم شد گل و گشته بلبل شمن .
شمن گر ببیند چو ایشان به چین
گسسته بود بر بتان آفرین .
همیشه خرم و آباد باد ترکستان
که قبله ٔ شمنان است و جایگاه بتان .
بخت پرستیدن خواهد ترا
همچو وثن را بپرستد شمن .
ز ایران را مثل نماز برد
چو شمن در بهار پیش وثن .
این قیاس است ورنه زایر او
نه وثن باشد و نه خواجه شمن .
چونانکه دستش را پرستد سخا
بت را پرستیدن نیارد شمن .
مرا جز پرستیدنش کار نیست
بلی بت پرستی است کار شمن .
اندیشه ٔ رعیت چندانکه او کند
اندیشه ٔ وثن نه همانا کند شمن .
بوستان گویی همچون بت فرخار شده
مرغکان چون شمن و گلبچگان چون وثنا.
تا همی گریی همی خندی و این بس نادر است
هم تو معشوقی و عاشق هم بتی و هم شمن .
بت من جانور آمد سمنش بی دل و جان
منم او را شمن و خانه ٔ من فرخار است .
این یکی ماند چو بر چهر شمن روی صنم
وآن دگر ماند چو بر چهر صنم اشک شمن .
خلق یکسر بت پرستان گشته اند
جانهاشان چون شمن بتشان بدن .
باد اقبال در پرستش او
تا شمن در پرستش صنم است .
تا ز چرخ و فلک سجود آرند
پیش تو چون شمن به پیش صنم .
عالم چه باشد ار نبود چون تویی در او
بت چیست گر بدو نبود رغبت شمن .
آرزو خوردن دگر دان آرزو کردن دگر
هر دو با هم کرد نتوان یا وثن شو یا شمن .
هرگز شمنان چین باشند چو ما از تو
از روی بتان خوددر هر نظری گلچین .
بتی پری رخ و آهن دلی ، ولی رخ تو
چنین پری زده کردار و شیفته ست شمن .
تا سجده برد هیچ شمن هیچ صنم را.
هم نمودار سجود صمد است
شمنان را که هوای صنم است .
بنگر آخر در من و در رنگ من
یک صنم چون من ندارد خود شمن .
یاد می کن آن زمانی را که من
چون صنم بودم تو بودی چون شمن .
هیچ گرد خود نمی گردد که من
کژروی کردم چو اندر دین شمن .
چونکه جفت احولانیم ای شمن
لازم آمد مشرکانه دم زدن .
|| خادم بتکده . (از یادداشت مؤلف ):
یکی خادم از پیش هر بت شمن
بر آتش دمان مشک و عنبر به من .
در آن خانه دید از شمن مرد شست
میانه یکی پیر شمعی به دست .
شمن هرچه بد گرد آتش فراز
ستادند با نیزه های دراز.
بر او مردم شهر پاک انجمن
زده حلقه انبوه و چندی شمن .
دگر ره شمن گفت کای نیکنام
خدای تو چند است و دینش کدام .
بتان را به خاک اندر افکنده تن
به خون غرقه پیش بت اندر شمن .
به شهری دگر دید بتخانه ای
شمن مر ورا هرچه فرزانه ای .
چو رخسار شمن پرگرد و زردست
همان چون بتستانی بوستانست .
|| گاهی به خود بت هم گفته اند. (فرهنگ لغات شاهنامه ). بت است که به عربی صنم گویند. ج ، شمنان . (انجمن آرا). || لقب روحانی هندی است . (فرهنگ لغات شاهنامه ). راهب بودایی یا برهمایی . (فرهنگ فارسی معین ).
بت پرستی گرفته ایم همه
این جهان چون بت است و ما شمنیم .
رودکی .
بسته کف دست و کف پای شوغ
پشت فروخفته چو پشت شمن .
کسایی .
از ایران یکی کهترم چون شمن
پیام آوریده به شاه یمن .
فردوسی .
اگر تاج ایران سپارد به من
پرستش کنم چون بتان را شمن .
فردوسی .
خم آورده از بارشاخ سمن
صنم شد گل و گشته بلبل شمن .
فردوسی .
شمن گر ببیند چو ایشان به چین
گسسته بود بر بتان آفرین .
فردوسی .
همیشه خرم و آباد باد ترکستان
که قبله ٔ شمنان است و جایگاه بتان .
بهرامی .
بخت پرستیدن خواهد ترا
همچو وثن را بپرستد شمن .
فرخی .
ز ایران را مثل نماز برد
چو شمن در بهار پیش وثن .
فرخی .
این قیاس است ورنه زایر او
نه وثن باشد و نه خواجه شمن .
فرخی .
چونانکه دستش را پرستد سخا
بت را پرستیدن نیارد شمن .
فرخی .
مرا جز پرستیدنش کار نیست
بلی بت پرستی است کار شمن .
فرخی .
اندیشه ٔ رعیت چندانکه او کند
اندیشه ٔ وثن نه همانا کند شمن .
فرخی .
بوستان گویی همچون بت فرخار شده
مرغکان چون شمن و گلبچگان چون وثنا.
منوچهری .
تا همی گریی همی خندی و این بس نادر است
هم تو معشوقی و عاشق هم بتی و هم شمن .
منوچهری .
بت من جانور آمد سمنش بی دل و جان
منم او را شمن و خانه ٔ من فرخار است .
بوالمثل .
این یکی ماند چو بر چهر شمن روی صنم
وآن دگر ماند چو بر چهر صنم اشک شمن .
قطران .
خلق یکسر بت پرستان گشته اند
جانهاشان چون شمن بتشان بدن .
ناصرخسرو.
باد اقبال در پرستش او
تا شمن در پرستش صنم است .
مسعودسعد.
تا ز چرخ و فلک سجود آرند
پیش تو چون شمن به پیش صنم .
مسعودسعد.
عالم چه باشد ار نبود چون تویی در او
بت چیست گر بدو نبود رغبت شمن .
ادیب صابر.
آرزو خوردن دگر دان آرزو کردن دگر
هر دو با هم کرد نتوان یا وثن شو یا شمن .
سنایی .
هرگز شمنان چین باشند چو ما از تو
از روی بتان خوددر هر نظری گلچین .
سوزنی .
بتی پری رخ و آهن دلی ، ولی رخ تو
چنین پری زده کردار و شیفته ست شمن .
سوزنی .
تا سجده برد هیچ شمن هیچ صنم را.
انوری (از آنندراج ).
هم نمودار سجود صمد است
شمنان را که هوای صنم است .
خاقانی .
بنگر آخر در من و در رنگ من
یک صنم چون من ندارد خود شمن .
مولوی .
یاد می کن آن زمانی را که من
چون صنم بودم تو بودی چون شمن .
مولوی .
هیچ گرد خود نمی گردد که من
کژروی کردم چو اندر دین شمن .
مولوی .
چونکه جفت احولانیم ای شمن
لازم آمد مشرکانه دم زدن .
مولوی .
|| خادم بتکده . (از یادداشت مؤلف ):
یکی خادم از پیش هر بت شمن
بر آتش دمان مشک و عنبر به من .
اسدی .
در آن خانه دید از شمن مرد شست
میانه یکی پیر شمعی به دست .
اسدی .
شمن هرچه بد گرد آتش فراز
ستادند با نیزه های دراز.
اسدی .
بر او مردم شهر پاک انجمن
زده حلقه انبوه و چندی شمن .
اسدی .
دگر ره شمن گفت کای نیکنام
خدای تو چند است و دینش کدام .
اسدی .
بتان را به خاک اندر افکنده تن
به خون غرقه پیش بت اندر شمن .
اسدی .
به شهری دگر دید بتخانه ای
شمن مر ورا هرچه فرزانه ای .
اسدی .
چو رخسار شمن پرگرد و زردست
همان چون بتستانی بوستانست .
ناصرخسرو.
|| گاهی به خود بت هم گفته اند. (فرهنگ لغات شاهنامه ). بت است که به عربی صنم گویند. ج ، شمنان . (انجمن آرا). || لقب روحانی هندی است . (فرهنگ لغات شاهنامه ). راهب بودایی یا برهمایی . (فرهنگ فارسی معین ).
