صابی
لغت‌نامه دهخدا
صابی . (اِخ ) ابراهیم بن هلال بن ابراهیم بن زهرون ، مکنی به ابی اسحاق . وی از بزرگان کتاب و بلغای آنان است . گویند که خلفا و پادشاهان وقت و وزرا بارها به حیلت وتمنی و نوید از وی درخواستند تا اسلام پذیرد و وی ابا کرد. و عزالدوله بختیار بدو وعده داد که اگر مسلمانی گیرد وزارت خویش بدو دهد لیکن خدا وی را هدایت نفرمود. صابی با مسلمانان معاشرتی نیکو داشت و بزرگان را به بهترین وجه خدمت میکرد و ماه رمضان را با روزه بسر میبرد و قرآن را نیکو از بر داشت . از ابومنصور سعیدبن احمد بریدی در بخارا شنیدم که ابواسحاق در کیش خود سخت متعصب و پارسا و پاکدامن بود و او گوید:
حمتنی لذتی رئب المعالی
و ضنی بالمروءة و الوقار
و دین ضاق فیه مجال فتکی
لخوف عقوبة و حذار نار
فوا شوقاً الی خلعالعذار
و فعلی ما ارید بلا اعتذار
و یا لهفی علی حل الازار
صریعاًبین سکر او خمار.
ابونصر سهل بن مرزبان حدیث کند که روزی صابی بر خوان مهلبی حاضر شد و در آن باقلا بود و وی نخورد، چه باقلا در کیش آنان حرام بود. مهلبی گفت خنکی بگذار و با مااز این باقلا بخور! گفت ایها الوزیر نخواهم که خدا را در مأکولی نافرمانی کنم . مهلبی این کلام را نیکو شمرد. وی در روزگار عضدالدولة به نکبتی سخت درافتاد. ابومنصور سعیدبن احمد بریدی و ابوطاهر محمدبن عبدالصمد کاتب حدیث کنند که از قویترین اسباب تغییر عضدالدوله بر صابی فصلی از کتابی بود که از جانب الطائع خلیفه ٔ عباسی درباره ٔ بختیار انشاد کرد که گوید: «و قدجدد له امیرالمؤمنین مع هذه المساعی السوابق ، و المعالی السوامق التی تلزم کل دان و قاص و عام و خاص ان یعرف له حق ما کرم به منها و یتزحزح عن رتبةالمماثلة فیها». عضدالدوله آن را در دل داشت و چون بر بغداد و عراق استیلا یافت ابواسحاق را مأمور تألیف کتابی در تاریخ خاندان دیلمی کرد و او به نوشتن کتاب تاجی پرداخت و در آن رنج بسیار برد، مگر عضدالدوله راخبر دادند که یکی از دوستان صابی نزد وی رفته و او را بکار تألیف دیده و از آنچه مینوشته پرسیده ، وی در پاسخ گفته است : اباطیلی میبافم و دروغهایی فراهم میکنم . عضدالدوله از شنیدن این خبر بهم برآمد و کینه ٔدیرینه ٔ وی بجوشید و بفرمود تا او را به زیر پای پیل افکنند. نصربن هارون و مطهربن عبداﷲ و عبدالعزیزبن یوسف زمین ببوسیدند و شفاعت کردند تا عضدالدوله از کشتن وی درگذشت و به زندانی ساختن و مصادره ٔ اموال وی اکتفا کرد. و تا پایان عهد عضدالدوله در زندان بود. صاحب بن عباد وی را بسیار دوست میداشت و میان این دو نامه ها مبادله گشته و صاحب بسیار میگفت که بلغای جهان چهار کسند، استاذ ابن عمید و ابوالقاسم عبدالعزیزبن یوسف و ابواسحاق صابی و اگر بخواهم چهارمین را خواهم گفت و مقصود وی خود او بود. ثعالبی گوید در ترجیح صاحب و صابی بر یکدیگر سخن بسیار گفته اند، گزیده تر سخن که شنیده ام این است : صاحب چنانکه خود میخواست مینوشت و صابی چنانکه از او میخواستند و میان این دوفرق بسیار است و پس از این دو تن چرخ فصاحت و بلاغت بازایستاد. (از یتیمةالدهر ثعالبی ج 2 ص 26).
ابن خلکان در نسب وی گوید: ابراهیم بن هلال بن ابراهیم بن زهرون بن حبون الحرانی الصابی . وی بسال 349 هَ . ق . متقلد دیوان رسائل گشت و بسال 367 آزاد شد. و به روز دوشنبه و یا پنجشنبه دوازدهم شوال سال 384 هَ . ق . بسن هفتادویکسالگی درگذشت . ابن ندیم گوید وی در سیصد و بیست و اندی متولد شد و پیش از سال 380 درگذشت و در شونیزیة دفن گردید. و شریف رضی اورا به قصیده ای رثا گفت که بعض ابیات آن این است :
اء علمت من حملوا علی الاعواد
اء رأیت کیف خبا ضیاء النادی
جبل هوی لو خر فی البحر اغتدی
من وقعة متتابع الاذیاد
ماکنت اعلم قبل حطّک فی الثری
ان الثری یعلو علی الاطواد
بعداً لیومک فی الزمان فانه
اقذی العیون و فث ّ فی الاعضاد
لاینفد الدمع الذی یبکی به
ان القلوب له من الامداد
کیف انمحی ذاک الجناب و عطّلت
تلک الفجاج و ضل ذاک الهادی
و الدهر تدخل نافذات سهامه
مأوی الصلال و مربض الاَّساد
اعزز علی بان اراک و قد خلت
من جانبیک مقاعد العوّاد.
و چون مردم وی را سرزنش کردند که شریفی چگونه صابی را رثا گوید؟ گفت فضل او را گفته ام . ابن ندیم گوید: او راست : دیوان شعر. کتاب دیوان رسائل در هزار برگ . کتاب مراسلات الشریف رضی . کتاب اخبار اهله و ولد ابنه . کتاب دولة بنی بویه که به تاجی معروف است . اندکی از نثر و نظم صابی در یتیمةالدهر ج 2 ص 26 آمده است و امیر شکیب ارسلان بسال 1898 م . جزء اول کتابی رابنام المختار من رسائل ابی اسحاق الصابی منتشر ساخت .در اشعار پارسی نام صابی و توصیف رسائل و ادب وی فراوان است :
ادب صاحب پیش ادب تو هذر است
نامه ٔ صابی با نامه ٔ تو خوار و سئیم .
ای بر به هنرمندی از صاحب و از صابی
وی به به جوانمردی از حاتم و از افشین .
جان و روان صاحب و صابی به پیش تست
این تیره از بنانت و آن عاجز از بیان .
نیست پیش قلمش طبع سخنگوی فصیح
هست وقت سخنش صابی و عتبی مفحم .
اشعار صاحب در مقابله ٔ اشعار تازی او بازی بودی و صابی در حضرت او به وقت اظهار آثار دانش صبی نمودی . (لباب الالباب ج 1 صص 34 - 35). صاحب عباد را با او امکان عناد نبودی و صابی در خدمت او صبی نمودی . (لباب الالباب ج 1 ص 63). و صاحب و صابی در دیوان معاملت پیش او یکی صبی و دیگر باقل . (لباب الالباب ج 1ص 163).
حمتنی لذتی رئب المعالی
و ضنی بالمروءة و الوقار
و دین ضاق فیه مجال فتکی
لخوف عقوبة و حذار نار
فوا شوقاً الی خلعالعذار
و فعلی ما ارید بلا اعتذار
و یا لهفی علی حل الازار
صریعاًبین سکر او خمار.
ابونصر سهل بن مرزبان حدیث کند که روزی صابی بر خوان مهلبی حاضر شد و در آن باقلا بود و وی نخورد، چه باقلا در کیش آنان حرام بود. مهلبی گفت خنکی بگذار و با مااز این باقلا بخور! گفت ایها الوزیر نخواهم که خدا را در مأکولی نافرمانی کنم . مهلبی این کلام را نیکو شمرد. وی در روزگار عضدالدولة به نکبتی سخت درافتاد. ابومنصور سعیدبن احمد بریدی و ابوطاهر محمدبن عبدالصمد کاتب حدیث کنند که از قویترین اسباب تغییر عضدالدوله بر صابی فصلی از کتابی بود که از جانب الطائع خلیفه ٔ عباسی درباره ٔ بختیار انشاد کرد که گوید: «و قدجدد له امیرالمؤمنین مع هذه المساعی السوابق ، و المعالی السوامق التی تلزم کل دان و قاص و عام و خاص ان یعرف له حق ما کرم به منها و یتزحزح عن رتبةالمماثلة فیها». عضدالدوله آن را در دل داشت و چون بر بغداد و عراق استیلا یافت ابواسحاق را مأمور تألیف کتابی در تاریخ خاندان دیلمی کرد و او به نوشتن کتاب تاجی پرداخت و در آن رنج بسیار برد، مگر عضدالدوله راخبر دادند که یکی از دوستان صابی نزد وی رفته و او را بکار تألیف دیده و از آنچه مینوشته پرسیده ، وی در پاسخ گفته است : اباطیلی میبافم و دروغهایی فراهم میکنم . عضدالدوله از شنیدن این خبر بهم برآمد و کینه ٔدیرینه ٔ وی بجوشید و بفرمود تا او را به زیر پای پیل افکنند. نصربن هارون و مطهربن عبداﷲ و عبدالعزیزبن یوسف زمین ببوسیدند و شفاعت کردند تا عضدالدوله از کشتن وی درگذشت و به زندانی ساختن و مصادره ٔ اموال وی اکتفا کرد. و تا پایان عهد عضدالدوله در زندان بود. صاحب بن عباد وی را بسیار دوست میداشت و میان این دو نامه ها مبادله گشته و صاحب بسیار میگفت که بلغای جهان چهار کسند، استاذ ابن عمید و ابوالقاسم عبدالعزیزبن یوسف و ابواسحاق صابی و اگر بخواهم چهارمین را خواهم گفت و مقصود وی خود او بود. ثعالبی گوید در ترجیح صاحب و صابی بر یکدیگر سخن بسیار گفته اند، گزیده تر سخن که شنیده ام این است : صاحب چنانکه خود میخواست مینوشت و صابی چنانکه از او میخواستند و میان این دوفرق بسیار است و پس از این دو تن چرخ فصاحت و بلاغت بازایستاد. (از یتیمةالدهر ثعالبی ج 2 ص 26).
ابن خلکان در نسب وی گوید: ابراهیم بن هلال بن ابراهیم بن زهرون بن حبون الحرانی الصابی . وی بسال 349 هَ . ق . متقلد دیوان رسائل گشت و بسال 367 آزاد شد. و به روز دوشنبه و یا پنجشنبه دوازدهم شوال سال 384 هَ . ق . بسن هفتادویکسالگی درگذشت . ابن ندیم گوید وی در سیصد و بیست و اندی متولد شد و پیش از سال 380 درگذشت و در شونیزیة دفن گردید. و شریف رضی اورا به قصیده ای رثا گفت که بعض ابیات آن این است :
اء علمت من حملوا علی الاعواد
اء رأیت کیف خبا ضیاء النادی
جبل هوی لو خر فی البحر اغتدی
من وقعة متتابع الاذیاد
ماکنت اعلم قبل حطّک فی الثری
ان الثری یعلو علی الاطواد
بعداً لیومک فی الزمان فانه
اقذی العیون و فث ّ فی الاعضاد
لاینفد الدمع الذی یبکی به
ان القلوب له من الامداد
کیف انمحی ذاک الجناب و عطّلت
تلک الفجاج و ضل ذاک الهادی
و الدهر تدخل نافذات سهامه
مأوی الصلال و مربض الاَّساد
اعزز علی بان اراک و قد خلت
من جانبیک مقاعد العوّاد.
و چون مردم وی را سرزنش کردند که شریفی چگونه صابی را رثا گوید؟ گفت فضل او را گفته ام . ابن ندیم گوید: او راست : دیوان شعر. کتاب دیوان رسائل در هزار برگ . کتاب مراسلات الشریف رضی . کتاب اخبار اهله و ولد ابنه . کتاب دولة بنی بویه که به تاجی معروف است . اندکی از نثر و نظم صابی در یتیمةالدهر ج 2 ص 26 آمده است و امیر شکیب ارسلان بسال 1898 م . جزء اول کتابی رابنام المختار من رسائل ابی اسحاق الصابی منتشر ساخت .در اشعار پارسی نام صابی و توصیف رسائل و ادب وی فراوان است :
ادب صاحب پیش ادب تو هذر است
نامه ٔ صابی با نامه ٔ تو خوار و سئیم .
فرخی .
ای بر به هنرمندی از صاحب و از صابی
وی به به جوانمردی از حاتم و از افشین .
سوزنی .
جان و روان صاحب و صابی به پیش تست
این تیره از بنانت و آن عاجز از بیان .
کمال بخاری (از لباب الالباب ج 1 ص 89).
نیست پیش قلمش طبع سخنگوی فصیح
هست وقت سخنش صابی و عتبی مفحم .
ادیب صابر (از لباب الالباب ج 2 ص 122).
اشعار صاحب در مقابله ٔ اشعار تازی او بازی بودی و صابی در حضرت او به وقت اظهار آثار دانش صبی نمودی . (لباب الالباب ج 1 صص 34 - 35). صاحب عباد را با او امکان عناد نبودی و صابی در خدمت او صبی نمودی . (لباب الالباب ج 1 ص 63). و صاحب و صابی در دیوان معاملت پیش او یکی صبی و دیگر باقل . (لباب الالباب ج 1ص 163).
