طشت
لغت‌نامه دهخدا
طشت . [ طَ ] (معرب ، اِ) لغتی است در طست . (اقرب الموارد). ابوعبیده گوید: فارسی است . ثعالبی گفته که فارسی و معرب است ، معرب تشت معروف . (غیاث اللغات ) (آنندراج ). لگن . (دهار). لقن . (دهار). مُعرب است . لگن . (اقرب الموارد). ابوالایس . ابوکامل . (المرصع). ابومالک . (المرصع) (السامی فی الاسامی ): رَهْرَه ْ؛ طشت فراخ که قریب القعر بُوَد. سَیْطَل ؛ طشت خُرد. مِخْضَب ؛ طشت شمع. (دهار) :
پرستنده را دل پراندیشه گشت
بدان تا دگرباره بنهاد طشت .
پرستنده ای را بفرمود شاه
که طشت آور و آب برکش ز چاه .
یکی طشت زرین بیاورد پیش
نگفت این سخن با پرستار خویش .
دو کودک بدیدند مرده به طشت
ز ایوان به کیوان فغان برگذشت .
یکی طشت بنهاد زرین برش
به خنجر جدا کرد از تن سرش .
چنان بُد که دینار بر سر به طشت
اگر پیرمردی ببردی به دشت
نکردی به دینار او کس نگاه
ز نیک اختر روزو از داد شاه .
کنیزک ببرد آب و دستار و طشت
ز دیدار مهمان همی خیره گشت .
چو دیده نعمت بیند به کف درم نبود
سر بریده بود در میان زرین طشت .
مرا آن طشت زرین نیست درخور
که دشمن خون من ریزد بدو در.
ز عدل تست که نرگس به تیره شب در دشت
نهاده بر سر پیوسته طشت زر دارد.
اول مجلس که باغ شمع گل اندرفروخت
نرگس با طشت زر کرد به مجلس شتاب .
چون طشت بیسرند و چو در جنبش آمدند
الا شناعتی و دریده دهن نیند.
چو پرخون شد آن طشت زنگی چه کرد
بخوردش چو آبی و آبی بخورد.
بجز خون شاهان در این طشت نیست
بجز خاک خوبان در این دشت نیست .
یک چراغی هست در دل وقت گشت
وقت خشم و حرص اندر زیر طشت .
- طشت آتش بر سر ریخته شدن ؛ کنایه از تحت تأثیر واقع شدن هنگام مشاهده ٔ امری ناگوار، یا شنیدن خبری بر خلاف توقع و انتظار است که در آن حال گویند: از مشاهده ٔ فلان چیز یا از شنیدن فلان خبر، گوئی طشتی آتش به سر من ریختند : چون بر آن واقف گشتم ، گوئی طشتی بر سر من ریختند از آتش . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 130).
- طشت آتش به سر داشتن ؛ عذر خواستن ، چه در زمان قدیم هر کس که از او جرمی صادر میشد، طشت پُرآتش به سر گرفته می ایستاد،و این علامت عجز و انکسار است . (آنندراج ).
- طشت کسی از بام افتادن ؛ رازوی فاش شدن . رسوا شدن . فاش شدن راز کسی . (غیاث اللغات ) (آنندراج ) :
طبل پنهان چه زنم طشت من از بام افتاد.
مرا به عشق تو طشت ای پسر ز بام افتاد
چه راز ماند طشتی بدین خوش آوازی .
و رجوع به فرهنگ شعوری ج 2 ص 162 شود.
پرستنده را دل پراندیشه گشت
بدان تا دگرباره بنهاد طشت .
فردوسی .
پرستنده ای را بفرمود شاه
که طشت آور و آب برکش ز چاه .
فردوسی .
یکی طشت زرین بیاورد پیش
نگفت این سخن با پرستار خویش .
فردوسی .
دو کودک بدیدند مرده به طشت
ز ایوان به کیوان فغان برگذشت .
فردوسی .
یکی طشت بنهاد زرین برش
به خنجر جدا کرد از تن سرش .
فردوسی .
چنان بُد که دینار بر سر به طشت
اگر پیرمردی ببردی به دشت
نکردی به دینار او کس نگاه
ز نیک اختر روزو از داد شاه .
فردوسی .
کنیزک ببرد آب و دستار و طشت
ز دیدار مهمان همی خیره گشت .
فردوسی .
چو دیده نعمت بیند به کف درم نبود
سر بریده بود در میان زرین طشت .
فرخی .
مرا آن طشت زرین نیست درخور
که دشمن خون من ریزد بدو در.
فخرالدین اسعد (ویس و رامین ).
ز عدل تست که نرگس به تیره شب در دشت
نهاده بر سر پیوسته طشت زر دارد.
مسعودسعد.
اول مجلس که باغ شمع گل اندرفروخت
نرگس با طشت زر کرد به مجلس شتاب .
خاقانی .
چون طشت بیسرند و چو در جنبش آمدند
الا شناعتی و دریده دهن نیند.
خاقانی .
چو پرخون شد آن طشت زنگی چه کرد
بخوردش چو آبی و آبی بخورد.
نظامی .
بجز خون شاهان در این طشت نیست
بجز خاک خوبان در این دشت نیست .
؟ (از تاریخ گیلان مرعشی ).
یک چراغی هست در دل وقت گشت
وقت خشم و حرص اندر زیر طشت .
مولوی .
- طشت آتش بر سر ریخته شدن ؛ کنایه از تحت تأثیر واقع شدن هنگام مشاهده ٔ امری ناگوار، یا شنیدن خبری بر خلاف توقع و انتظار است که در آن حال گویند: از مشاهده ٔ فلان چیز یا از شنیدن فلان خبر، گوئی طشتی آتش به سر من ریختند : چون بر آن واقف گشتم ، گوئی طشتی بر سر من ریختند از آتش . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 130).
- طشت آتش به سر داشتن ؛ عذر خواستن ، چه در زمان قدیم هر کس که از او جرمی صادر میشد، طشت پُرآتش به سر گرفته می ایستاد،و این علامت عجز و انکسار است . (آنندراج ).
- طشت کسی از بام افتادن ؛ رازوی فاش شدن . رسوا شدن . فاش شدن راز کسی . (غیاث اللغات ) (آنندراج ) :
طبل پنهان چه زنم طشت من از بام افتاد.
؟ (از امثال و حکم ).
مرا به عشق تو طشت ای پسر ز بام افتاد
چه راز ماند طشتی بدین خوش آوازی .
سوزنی (ازامثال و حکم ).
و رجوع به فرهنگ شعوری ج 2 ص 162 شود.
