ظهیر

ظهیر. [ ظَ ] (اِخ ) حسن بن ظئر، مکنی به ابی علی فارسی ، معروف به ظهیر. مردی فقیه و لغوی و نحوی بود و در قاهره به سال 598 هَ . ق . بدرود حیات گفت . یاقوت گوید ابوجعفر محمدبن عبدالعزیز الادریسی الحسنی الصعیدی شاگرد ظهیر در قاهره به سال 612 مرا گفت که : ظهیر در کتابها و فتاوی خود می نوشت الحسن النعمانی . من از این نسبت وی پرسیدم . گفت من نعمانی و از اولاد نعمان بن المنذرم و مولدم دهی است مشهور به نعمانیه ، از آنجا به شیراز آمدم و به فارسی شهرت یافتم . ظهیر مردی بود به فنون علوم و قرائت عشره و شواذ و تفسیر قرآن از ناسخ و منسوخ عالم و در فقه و خلاف و کلام و منطق و حساب و هیأت و طب مبرز و در لغت و نحو و عروض و قوافی و روایت اشعار عرب و ایام ایشان و اخبار پادشاهان عجم و عرب چیره دست . و در هر فنی از این فنون و علوم کتابی از بر داشت چنانکه در تفسیر، کتاب لباب التفسیر از تاج القراء و در فقه کتاب الوجیز از غزالی و در فقه ابی حنیفه کتاب جامعالصغیراز محمدبن حسن شیبانی به نظم نسفی و در کلام کتاب نهایةالاقدام از شهرستانی و در لغت کتاب الجمهرة ابن دُرید و این کتاب اخیر را چنان از پی هم نقل میکرد که قاری فاتحةالکتاب را. و خود وی مرا گفت که علوم را درالواحی می نوشتم چنانکه قرآن را برای حفظ و از بر کردن خوانند و مکرر میخواندم تا در مدت چهارده سال همه را حفظ کردم . و در نحو کتاب ایضاح از ابی علی و عروض صاحب بن عباد و در منطق ارجوزه ٔ ابوعلی بن سینا را ازبر داشت و به قانون طب ابن سینا واقف و به لغت عبرانی عارف بود و با اهل آن زبان مناظره میکرد چنانکه گفتی حِبری از احبار یهود است . تسلط ظهیر بیش از همه چیز در فن ادب بود چنانکه وقتی شیخ ابوالفتح عثمان بن عیسی النحوی البلطی که در این وقت شیخ اهل زمان خویش در دیار مصر بود چون شاگردی و مستفیدی درباره ٔ لغت از وی سوءالها میکرد و از جمله روزی که من نیز حضور داشتم از وی از امثال کلمه ٔ شقحطب پرسید. وی در جواب او گفت این گونه کلمات را که در زبان عرب افتد منحوت خوانند و از منحوت آن خواهند که کلمه از دو کلمه ٔ دیگر ساخته شده باشد، چنانکه نجار از دو چوب یک آلت سازد. شقحطب نیز منحوت از شق و حطب است . بلطی باز درخواست تا از نظائر شقحطب که در زبان عرب آمده است اورا آگاه سازد تا در شناختن نوع آن کلمات وی را تکیه گاه و معوّلی باشد و او مقدار بیست ورق از حفظ در این معنی بر وی فروخواند و آن را کتاب تنبیه البارعین علی المنحوت من کلام العرب نامید. و گفت السعید اباالقاسم هبةاﷲبن الرشید جعفربن سناءالملک را دیدم که از وی به وجه امتحان از کلمات غریب کلام عرب سؤال کردی ووی به شوارد آن جواب گفتی . و باز ابوجعفر گفت که ظهیر مرا گفت چون به خوزستان درآمدم مجیر بغدادی شاگردشهرستانی را دیدار کردم و وی در علوم نظری تبرز داشت . فرمانروای خوزستان بر آن شد که مناظره ای در مجلس خویش میان ما ترتیب دهد. این خبر به من رسید و دانستم که بضاعت وی در کلام وافر لیکن معرفت او به لغت اندک است . از این روی چون به مناظره نشستیم و مجلس به دانشمندان پر بود، بدو گفتم : تعرض الکلام اذاً اء فرأیت الطلة الی قرینها فارها فی و بصان أو الجساد اذاتأشب بی المغیث . و او معنی آن کلمات از من درخواست و من از روی تعنت گفتم بنگرید مدعی مرتبت امامت را که از زبان عرب که کلام خدای تعالی بدان زبان نازل و احادیث سیدالمرسلین بدان ادا شده است آگاه نیست . کلمه ٔ مناظره مشتق از نظر باشد یعنی نظیر را سزد با نظیر خود مناظره کردن و این مرد نظیر من نیست ، چه او یک علم از علومی را که مجتهد از دانستن آنها ناگزیر است (یعنی علم لغت ) فاقد می باشد. و از این گفتار من همهمه در مجلسیان درافتاد وبر دو فرقه شدند، فرقه ای با من و فرقه ای بر من و مجلس در همین محاجه و خلاف پایان یافت و مردم بپراکندندو در شهر شهرت افتاد که من مجیر را مجاب و مفحم کرده ام . و ظهیر مدتی در قدس شریف اقامت گزید و در نزدیک صخره ای درس میگفت و روزی ملک العزیز عثمان بن صلاح بن یوسف آنگاه که وی مشغول تدریس بود بر وی گذر کرد و ازکسان از حال وی بپرسید و چون مرتبت ظهیر را در علوم بدانست وی را طلبید و به مصاحبت خویش ترغیب کرد و قصدش این بود که شهاب الدین ابوالفتح طوسی را به وسیله ٔاو بشکند و بمالد. پس ظهیر با وی به قاهره شد و ملک ماهیانه شصت دینار مقرری او کرد و صد رطل نان و بره ای و به هر روز شمعی و چیزهای دیگر و اصناف مردم بدومیل کردند و بر رونق بازار او بیفزود تا عزیز مجلس مناظره ای مقرر داشت میان او و طوسی فردای عید. و ظهیر قصد کرد که با وی نیز همچون مجیر عمل کند، چه طوسی مردی قلیل المحفوظات ولی جری و شدیدالمعارضه و مقدام بود. اتفاقاً روز عید ملک عزیز برنشست و طوسی و ظهیر با وی برنشستند. ظهیر در میان سخن ملک عزیز را گفت : «انت یا مولانا من اهل الجنة». طوسی را گزکی به دست افتاد و گفت و ما یدریک انه من اهل الجنة و کیف تزکی علی اﷲ تعالی . فقال له الظهیر قد زکی رسول اﷲ (ص ) اصحابه فقال ابوبکر فی الجنة و عمر فی الجنة فقال له ابیت یا مسکین الا جهلاً ماتفرق بین التزکیة عن اﷲ و التزکیة علی اﷲ و انت من اخبرک أن ّ هذا من اهل الجنةما انت الا کما زعموا ان فأرة وقعت فی دن خمر فشربت فسکرت فقالت این القطاط فلاح لها هرﱡ فقالت لاتؤاخذ السکاری بما یقولون . و انت شربت من خمر دن نعمة هذا الملک فسکرت فصرت تقول خالیاً این العلماء فابلس و لم یجد جواباً و انصرف و قدانکسرت حرمته عند العزیز و شاعت هذه الحکایة بین العوام و صارت تحکی فی الاسواق و المحافل فکان مآل امره ان انضوی الی المدرسة التی انشأها الامیر ترکون الاسدی یدرس بها مذهب ابی حنیفة الی ان مات . وی کتابی در تفسیر قرآن بر شاگردان خود املاء میکرد و پس از سالها به تفسیر این آیه رسید: «تلک الرُسل فضلنا بعضهم علی بعض » (قرآن 253/2) در مقدار دویست ورق و بمرد و تفسیر سوره ٔ بقره را به پایان نرسانید و او را کتابی است در شرح الصحیحین بر ترتیب حمیدی که آن را کتاب الحجة نامیده است و آن اختصار کتاب الافصاح فی تفسیر الصحاح وزیر ابن هبیره است وچیزهائی را که مناسب شمرده بر آن افزوده است . و نیزکتابی دارد در اختلاف الصحابة و التابعین و فقهاء الانصار که به انجام نرسانیده است . و نیز او را خطب و فصول وعظیّه است که مشحون به غریب و حوشاء لغت است . ورجوع به معجم الادباء چ مارگلیوث ج 3 صص 64-68 شود.