عدل
لغت‌نامه دهخدا
عدل . [ ع َ ] (ع اِمص ) مقابل ستم . مقابل بیداد. داد. (دستوراللغة). مقابل جور. ضد جور. نقیض جور. (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). مقابل ظلم . نصفت . قسط. عدالت . انصاف . امری بین افراط و تفریط. (از قطرالمحیط) (از اقرب الموارد). مساوات در مکافات به نیکی نیکی ، و بد بدی بدی . داوری به حق . مساوی آزرم :
بدان ای گرامی ّ نیکونهاد
بباید که کوشی به عدل و به داد.
همان سهم او سهم اسفندیاری
همان عدل او عدل نوشیروانی .
آن رسوم و دامن و عدل ... هیچ جای نیست . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 109). اردشیر بابکان ... سنتی از عدل میان ملک بنهاد و پس از وی گروهی بر آن رفتند. (تاریخ بیهقی ). نفس گوینده پادشاه است . مستولی ... بایدکه او را عدلی و سیاستی باشد. (تاریخ بیهقی ).
خلق ببینی همه خفته ز علم
عدل نهان گشته و فاش اضطراب .
عدل است مراد حق از آن هر کس
دلشاد شود چه گویی ای عادل .
دیدن و دانستن عدل خدای
کار حکیمان و ره انبیاست .
عدل است اصل خیر که نوشروان
اندر جهان به عدل مسمی شد.
هر که را سایه ٔ عدل تو نباشد بر سر
آفتاب املش بر لب دیوار بود.
شیعیان چون زور تو بینند خوانندت علی
سنیان چون عدل تو بینند خوانندت عمر.
هر کجا عدل روی بنموده ست
نعمت اندر جهان بیفزوده ست .
عدل سلطان به از فراخی سال .
عدل بازوی شه قوی دارد
قامت ملک مستوی دارد.
عدل شمعی بود جهان افروز
ظلم شد آتشی ممالک سوز.
و با آنچه ملک عادل انوشیروان کسری بن قباد را سعادت ذات ... و شمول عدل ... حاصل است می بینیم که کارهای زمانه میل به ادبار دارد. (کلیله و دمنه ). صیت عدل و رأفت او بر روی روزگار باقی است . (کلیله و دمنه ). و پادشاه در سیاست رعیت و بسط عدل و رأفت ... بدان حاجت افتد. (کلیله و دمنه ).
امید عدلش ملک را چون عقل در جان پرورد
خورشیدفضلش خلق را چون لعل در کان پرورد.
عدل تو تا ز اهتمام حامی آفاق شد
بر گل و مل کس دگر خار ندید و خمار.
جور بس کن خامه چون کسری به عدل
شاه زنجیر امان آویخته .
جفاپیشگان را بده سر بباد
ستم بر ستم پیشه عدل است و داد.
عدل یک ساعته ات را به قیاس
شصت ساله عمل خیرشناس .
عدل تو و امن ، عروه و عفرا
طبع تو و جود، ویسه و رامین .
تعدیل ، عدل خواندن . (تاج المصادر).
- اصحاب عدل و توحید ؛ معتزله . رجوع به عدلی مذهب وعدلیه (اوّلی ) شود.
- عدل تقدیری . رجوع به این کلمه در ردیف خود شود.
- عدل عُمر ؛ عدالت خلیفه ٔ دوم از خلفای راشدین ، دادگری او :
گیتی از عدل بیاراید تا درگذرد
عدل و انصاف ملک مسعود از عدل عمر.
بریده نیست امید خلاص و راحت من
در این زمانه که تازه شده ست عدل عمر بر.
کهف ملت شاه ترک و چین علاءالدین که او
سیرت و نام پیمبر دارد و عدل عمر.
امروز در این دور دریغی نخورد هیش
از عدل تو یک سوخته بر عدل عمر بر.
دوری ازجهل همچو علم علی
پاکی از جور همچو عدل عمر.
فزوده حرمت عدل عمر به دین درست
نموده حجت علم علی ز رای مصیب .
مکارم را چو برخیزد امل جود علی یابد
مظالم را چوبنشیند جهان عدل عمر گیرد.
به عمر عدل عمر ورز و جاودان زی زانک
به عدل نام عمر زنده ماند جاویدان .
محمد آنکه ز جاهش گرفت ملت و ملک
همان نظام که دین زابتدا به عدل عمر.
- مذهب عدل ؛ : در عهد او مزدک زندیق پدید آمد و اباحت پدید آورد و آن را مذهب عدل نام نهادند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 84). رجوع به عدلی مذهب شود.
- امثال :
ظلم به تساوی یا بالسویه عدل است .
|| (ص ) مرد راست وپسندیده . (دستوراللغة ادیب نطنزی ). مرد صالح . مرد نیک . (مهذب الاسماء). مرد شایسته ٔ گواهی . (از اقرب الموارد). || گواه راست . (مهذب الاسماء). گواه .ج ، عُدول .
- ساعت عدل ؛ یک قسمت از بیست و چهار قسمت شبانروز است و این تقسیم راحکمای اسلامی کرده اند.
- گواه عدل ؛گواه راست . شاهد عادل .
|| حق . (مهذب الاسماء). راست . درست . برابر. تمام ؛ به سنگ عدل ، به سنگ تمام . (در تداول فارسی زبانان ) : بیاعان معتمد باشند که قیمت عدل بر آن نهند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 146). || (اِمص ) راستی . برابری . توازن . استقامت . (اقرب الموارد) :
با همه کم بیش که در عالم است
عدل نگوئی که در اینجا کجاست .
دین که قوی دارد بازوت را
راست کند عدل ترازوت را.
|| میانه روی . قصد. (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || (اِخ ) نامی از نامهای خدای تعالی . صفتی است از صفات خدای تعالی ، و آن صفتی است که بواسطه ٔ آن دنیا و مافیها قرار و پایدار است . (قاموس کتاب مقدس ). هوالذی لا یمیل به الهوی فیجور فی الحکم . (بحرالجواهر). || (ع ص ) عادل . دادگر. (منتهی الارب ).منصف : گواه عدل و خانه ها برجایست . (تاریخ بیهقی ص 511).
اعتقاد تو چنین است ولیکن بزبان
گویی آن حاکم عدل است و حکیم الحکماست .
روزی است از آن پس که در آن روز نیابد
خلق از حکم عدل نه ملجا و نه منجا.
و ترسل و شعر او بر این دعوی دو شاهد عدل اند و دو حاکم راست . (چهارمقاله ٔ نظامی عروضی ). مرافعه ٔ این سخن به قاضی بردیم و به محاکمه ٔ عدل راضی شدیم . (گلستان ). معتمدی صادق القول و شاهدی امین عدل . (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 74). داددهنده . (دستور اللغة) (مهذب الاسماء). || قاضی و حاکمی که در صدور احکام خود مراعات حق کند. (از اقرب الموارد) :
لیکن نکند حکم عادل عدل
تا وقت نیاید فراز و هنگام .
|| (اِ) میزان . || رطل . (منتهی الارب ). || کیل . (اقرب الموارد). || همتا. ج ، أعدال و عُدول . (مهذب الاسماء). مانند. مثل . نظیر. مانند از غیر جنس . (اقرب الموارد). || همسر. (مهذب الاسماء). || لنگه ٔ بار. تنگ . (زمخشری ). یک طرف بار که بفارسی تنگ گویند. عِکم . تا. تاه .تاچه . بهار. تابار. تای . جزء از دو جزء. بار. نصف بار. (مهذب الاسماء). عب . صندوق : در اصفهان دوازده من تبریز است و حملی و این بیشتر در جامه و قماش مستعمل است ؛ یک عدل چیت ، یک عدل ماهوت . مقابل لنگه که در هندوانه و خربزه و امثال آن معمول است ومقابل تنگ که در شکر و مانند آن مصطلح است . || قیمت . (مهذب الاسماء). || فدیه . (از قطرالمحیط) (از اقرب الموارد). || نافله . (اقرب الموارد). || فریضه . (از قطرالمحیط)(از اقرب الموارد). || فریضه . (قطرالمحیط) (اقرب الموارد). || (اِخ ) نام مردی است بسیار کشنده و بی رحم . || (ع مص ) داد کردن .(زوزنی ) (دستوراللغة). || برابر کردن باچیزی . (زوزنی ). برابر کردن چیزی با چیزی . (دستور اللغة). برابر کردن چیزی به چیزی . (تاج المصادر). برابر کردن میان دو تنگبار. (منتهی الارب ). || برابر کردن میان کسان . (منتهی الارب ). || خمیدن راه و کج گردیدن . || پیمودن . || برابر آمدن چیزی . (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ). || برابر شدن . مثل شدن . || برابری و بی تفاوت بودن هر دو کفه ٔ ترازو. ( از آنندراج ). || بگردانیدن چیزی . (زوزنی ). || از گشن بازایستادن گشنی . (از اقرب الموارد). || بازگردانیدن ِ ساربان گشنی را. || سوار گردیدن همراه کسی در کجاوه . || راست کردن و برابر نمودن . || هموزن گردانیدن چیزی را. || بیرون آوردن کلمه ای از کلمه ای . رجوع به عدل تقدیری شود. || متردد شدن در اختیار یکی از دو چیز. || پاداش دادن . || شرک کردن با پروردگار خود. (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ). || میل کردن . (قطرالمحیط). || (اِ) مانند. (اقرب الموارد) (منتهی الارب ). مثل چیزی در وزن و قدر. (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ) (آنندراج ). تقول عندی عدل غلامک . (اقرب الموارد). || (اِمص ) (اصطلاح اخلاقی ) در مقابل ظلم است و بمعنای احقاق حق و اخراج حق از باطل است و امر متوسط میان تفریط و افراط را گویند چنانکه گویند: قوت غضبیه ٔ انسان در مرتبت افراط تهور، و درمرتبت تفریط جبن و در مرتبت متوسط شجاعت است و قوّت شهوانیه در مرتبت افراط فجور و در مرتبت تفریط جمودو در مرتبت متوسط عفت است و قوت عقلیه در مرتبت افراط جربزة و در مرتبت تفریط بلادت و در مرتبت متوسط حکمت است ، و حد متوسط این قوی عدالت است . (از دستور العلماء ج 1 ص 297). || (اصطلاح فقهی ) اجتناب کردن از کبائر و اصرار نکردن بر گناهان صغیره و از کارهای پست رو گرداندن ، مانند خوردن در راه و بول درطریق و جز آن . و گفته اند عدل عبارت از اعتدال و استقامت است و آن میل به حق باشد. (از ترجمان علامه ). || (اصطلاح نحوی ) خروج کلمه است از صیغه ٔاصلی خود مانند عُمَر که در اصل عامر و زُفر که در اصل زافر بوده است و آن یکی از اسباب منع صرف باشد. (هدایة فی النحو) (از منتهی الارب ) (از آنندراج ) (از تعریفات جرجانی ). رجوع به عدل تقدیری شود.
بدان ای گرامی ّ نیکونهاد
بباید که کوشی به عدل و به داد.
فردوسی .
همان سهم او سهم اسفندیاری
همان عدل او عدل نوشیروانی .
منوچهری .
آن رسوم و دامن و عدل ... هیچ جای نیست . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 109). اردشیر بابکان ... سنتی از عدل میان ملک بنهاد و پس از وی گروهی بر آن رفتند. (تاریخ بیهقی ). نفس گوینده پادشاه است . مستولی ... بایدکه او را عدلی و سیاستی باشد. (تاریخ بیهقی ).
خلق ببینی همه خفته ز علم
عدل نهان گشته و فاش اضطراب .
ناصرخسرو.
عدل است مراد حق از آن هر کس
دلشاد شود چه گویی ای عادل .
ناصرخسرو.
دیدن و دانستن عدل خدای
کار حکیمان و ره انبیاست .
ناصرخسرو.
عدل است اصل خیر که نوشروان
اندر جهان به عدل مسمی شد.
ناصرخسرو.
هر که را سایه ٔ عدل تو نباشد بر سر
آفتاب املش بر لب دیوار بود.
معزی .
شیعیان چون زور تو بینند خوانندت علی
سنیان چون عدل تو بینند خوانندت عمر.
معزی .
هر کجا عدل روی بنموده ست
نعمت اندر جهان بیفزوده ست .
سنائی .
عدل سلطان به از فراخی سال .
سنائی .
عدل بازوی شه قوی دارد
قامت ملک مستوی دارد.
سنائی .
عدل شمعی بود جهان افروز
ظلم شد آتشی ممالک سوز.
سنائی .
و با آنچه ملک عادل انوشیروان کسری بن قباد را سعادت ذات ... و شمول عدل ... حاصل است می بینیم که کارهای زمانه میل به ادبار دارد. (کلیله و دمنه ). صیت عدل و رأفت او بر روی روزگار باقی است . (کلیله و دمنه ). و پادشاه در سیاست رعیت و بسط عدل و رأفت ... بدان حاجت افتد. (کلیله و دمنه ).
امید عدلش ملک را چون عقل در جان پرورد
خورشیدفضلش خلق را چون لعل در کان پرورد.
خاقانی .
عدل تو تا ز اهتمام حامی آفاق شد
بر گل و مل کس دگر خار ندید و خمار.
خاقانی .
جور بس کن خامه چون کسری به عدل
شاه زنجیر امان آویخته .
خاقانی .
جفاپیشگان را بده سر بباد
ستم بر ستم پیشه عدل است و داد.
سعدی .
عدل یک ساعته ات را به قیاس
شصت ساله عمل خیرشناس .
جامی .
عدل تو و امن ، عروه و عفرا
طبع تو و جود، ویسه و رامین .
قاآنی .
تعدیل ، عدل خواندن . (تاج المصادر).
- اصحاب عدل و توحید ؛ معتزله . رجوع به عدلی مذهب وعدلیه (اوّلی ) شود.
- عدل تقدیری . رجوع به این کلمه در ردیف خود شود.
- عدل عُمر ؛ عدالت خلیفه ٔ دوم از خلفای راشدین ، دادگری او :
گیتی از عدل بیاراید تا درگذرد
عدل و انصاف ملک مسعود از عدل عمر.
فرخی .
بریده نیست امید خلاص و راحت من
در این زمانه که تازه شده ست عدل عمر بر.
مسعودسعد (دیوان چ نوریان ج 1 ص 355).
کهف ملت شاه ترک و چین علاءالدین که او
سیرت و نام پیمبر دارد و عدل عمر.
معزی .
امروز در این دور دریغی نخورد هیش
از عدل تو یک سوخته بر عدل عمر بر.
سنائی (دیوان ص 252).
دوری ازجهل همچو علم علی
پاکی از جور همچو عدل عمر.
سنائی .
فزوده حرمت عدل عمر به دین درست
نموده حجت علم علی ز رای مصیب .
ادیب صابر.
مکارم را چو برخیزد امل جود علی یابد
مظالم را چوبنشیند جهان عدل عمر گیرد.
سید حسن غزنوی .
به عمر عدل عمر ورز و جاودان زی زانک
به عدل نام عمر زنده ماند جاویدان .
سوزنی .
محمد آنکه ز جاهش گرفت ملت و ملک
همان نظام که دین زابتدا به عدل عمر.
انوری .
- مذهب عدل ؛ : در عهد او مزدک زندیق پدید آمد و اباحت پدید آورد و آن را مذهب عدل نام نهادند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 84). رجوع به عدلی مذهب شود.
- امثال :
ظلم به تساوی یا بالسویه عدل است .
|| (ص ) مرد راست وپسندیده . (دستوراللغة ادیب نطنزی ). مرد صالح . مرد نیک . (مهذب الاسماء). مرد شایسته ٔ گواهی . (از اقرب الموارد). || گواه راست . (مهذب الاسماء). گواه .ج ، عُدول .
- ساعت عدل ؛ یک قسمت از بیست و چهار قسمت شبانروز است و این تقسیم راحکمای اسلامی کرده اند.
- گواه عدل ؛گواه راست . شاهد عادل .
|| حق . (مهذب الاسماء). راست . درست . برابر. تمام ؛ به سنگ عدل ، به سنگ تمام . (در تداول فارسی زبانان ) : بیاعان معتمد باشند که قیمت عدل بر آن نهند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 146). || (اِمص ) راستی . برابری . توازن . استقامت . (اقرب الموارد) :
با همه کم بیش که در عالم است
عدل نگوئی که در اینجا کجاست .
ناصرخسرو.
دین که قوی دارد بازوت را
راست کند عدل ترازوت را.
نظامی .
|| میانه روی . قصد. (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || (اِخ ) نامی از نامهای خدای تعالی . صفتی است از صفات خدای تعالی ، و آن صفتی است که بواسطه ٔ آن دنیا و مافیها قرار و پایدار است . (قاموس کتاب مقدس ). هوالذی لا یمیل به الهوی فیجور فی الحکم . (بحرالجواهر). || (ع ص ) عادل . دادگر. (منتهی الارب ).منصف : گواه عدل و خانه ها برجایست . (تاریخ بیهقی ص 511).
اعتقاد تو چنین است ولیکن بزبان
گویی آن حاکم عدل است و حکیم الحکماست .
ناصرخسرو.
روزی است از آن پس که در آن روز نیابد
خلق از حکم عدل نه ملجا و نه منجا.
ناصرخسرو.
و ترسل و شعر او بر این دعوی دو شاهد عدل اند و دو حاکم راست . (چهارمقاله ٔ نظامی عروضی ). مرافعه ٔ این سخن به قاضی بردیم و به محاکمه ٔ عدل راضی شدیم . (گلستان ). معتمدی صادق القول و شاهدی امین عدل . (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 74). داددهنده . (دستور اللغة) (مهذب الاسماء). || قاضی و حاکمی که در صدور احکام خود مراعات حق کند. (از اقرب الموارد) :
لیکن نکند حکم عادل عدل
تا وقت نیاید فراز و هنگام .
ناصرخسرو.
|| (اِ) میزان . || رطل . (منتهی الارب ). || کیل . (اقرب الموارد). || همتا. ج ، أعدال و عُدول . (مهذب الاسماء). مانند. مثل . نظیر. مانند از غیر جنس . (اقرب الموارد). || همسر. (مهذب الاسماء). || لنگه ٔ بار. تنگ . (زمخشری ). یک طرف بار که بفارسی تنگ گویند. عِکم . تا. تاه .تاچه . بهار. تابار. تای . جزء از دو جزء. بار. نصف بار. (مهذب الاسماء). عب . صندوق : در اصفهان دوازده من تبریز است و حملی و این بیشتر در جامه و قماش مستعمل است ؛ یک عدل چیت ، یک عدل ماهوت . مقابل لنگه که در هندوانه و خربزه و امثال آن معمول است ومقابل تنگ که در شکر و مانند آن مصطلح است . || قیمت . (مهذب الاسماء). || فدیه . (از قطرالمحیط) (از اقرب الموارد). || نافله . (اقرب الموارد). || فریضه . (از قطرالمحیط)(از اقرب الموارد). || فریضه . (قطرالمحیط) (اقرب الموارد). || (اِخ ) نام مردی است بسیار کشنده و بی رحم . || (ع مص ) داد کردن .(زوزنی ) (دستوراللغة). || برابر کردن باچیزی . (زوزنی ). برابر کردن چیزی با چیزی . (دستور اللغة). برابر کردن چیزی به چیزی . (تاج المصادر). برابر کردن میان دو تنگبار. (منتهی الارب ). || برابر کردن میان کسان . (منتهی الارب ). || خمیدن راه و کج گردیدن . || پیمودن . || برابر آمدن چیزی . (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ). || برابر شدن . مثل شدن . || برابری و بی تفاوت بودن هر دو کفه ٔ ترازو. ( از آنندراج ). || بگردانیدن چیزی . (زوزنی ). || از گشن بازایستادن گشنی . (از اقرب الموارد). || بازگردانیدن ِ ساربان گشنی را. || سوار گردیدن همراه کسی در کجاوه . || راست کردن و برابر نمودن . || هموزن گردانیدن چیزی را. || بیرون آوردن کلمه ای از کلمه ای . رجوع به عدل تقدیری شود. || متردد شدن در اختیار یکی از دو چیز. || پاداش دادن . || شرک کردن با پروردگار خود. (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ). || میل کردن . (قطرالمحیط). || (اِ) مانند. (اقرب الموارد) (منتهی الارب ). مثل چیزی در وزن و قدر. (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ) (آنندراج ). تقول عندی عدل غلامک . (اقرب الموارد). || (اِمص ) (اصطلاح اخلاقی ) در مقابل ظلم است و بمعنای احقاق حق و اخراج حق از باطل است و امر متوسط میان تفریط و افراط را گویند چنانکه گویند: قوت غضبیه ٔ انسان در مرتبت افراط تهور، و درمرتبت تفریط جبن و در مرتبت متوسط شجاعت است و قوّت شهوانیه در مرتبت افراط فجور و در مرتبت تفریط جمودو در مرتبت متوسط عفت است و قوت عقلیه در مرتبت افراط جربزة و در مرتبت تفریط بلادت و در مرتبت متوسط حکمت است ، و حد متوسط این قوی عدالت است . (از دستور العلماء ج 1 ص 297). || (اصطلاح فقهی ) اجتناب کردن از کبائر و اصرار نکردن بر گناهان صغیره و از کارهای پست رو گرداندن ، مانند خوردن در راه و بول درطریق و جز آن . و گفته اند عدل عبارت از اعتدال و استقامت است و آن میل به حق باشد. (از ترجمان علامه ). || (اصطلاح نحوی ) خروج کلمه است از صیغه ٔاصلی خود مانند عُمَر که در اصل عامر و زُفر که در اصل زافر بوده است و آن یکی از اسباب منع صرف باشد. (هدایة فی النحو) (از منتهی الارب ) (از آنندراج ) (از تعریفات جرجانی ). رجوع به عدل تقدیری شود.
