عوض
لغت‌نامه دهخدا
عوض . [ ع ِ وَ ] (ع اِ) آنچه بجای دیگری آید و بدل . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). خلف و بدل . (اقرب الموارد). بدل چیزی . (آنندراج ) (غیاث اللغات ). آنچه بجای چیزی دهند. بدل . جانشین . (فرهنگ فارسی معین ). و گویند «عوض » سخت تر از چیزی است که بجای آن گرفته میشود. (از اقرب الموارد). ج ، أعواض . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد) :
ساخته ام با بلای عشق تو چونانک
کز عوضش عافیت دهی نپذیرم .
شدم خراب ز بیم خراج ازین غافل
که گنج می طلبد از من خراب عوض
بهشت نقد شود رزق خوش معامله ای
که می فروشد و گیرد ز من کباب عوض
مگر به عشق دل خویش خوش کنم صائب
وگرنه عمر ندارد به هیچ باب عوض .
- امثال :
عوض نیکی بدی است . (از آنندراج ).
- بعوض ؛ بجای . بدل :
گر سگ گزدت در آن چه گوئی
سگ را بعوض توان گزیدن .
- بلاعوض ؛ مفت و رایگان و بدون مزد و پاداش و بدون بها و قیمت . (ناظم الاطباء).
- در عوض ؛ بعوض . بجای . بدل .
- عوض بخشیدن ؛ عوض دادن . بدل دادن . چیزی را بجای چیزی دادن . پاداش دادن :
گفت صبری کن بر این رنج و حرض
صابران را لطف حق بخشد عوض .
- عوض بدل کردن ؛ با هم تبدیل کردن .
- عوض چیزی بودن ؛ بدل بودن آن بجای چیزی دیگر. جانشین بودن بجای چیز دیگری : یک چیز مانده است که اگر آن کرده آید بعاجل الحال این کاررا لختی تسکین توان داد و این چیز را عوض است ، هرچند بر دل خداوند رنج گونه باشد. اما آلتونتاش و آن ثغربزرگ را عوض نیست . (تاریخ بیهقی ص 329). مال را عوض بود، جان را نبود. (از قابوسنامه ).
- عوض خواستن ؛ بدل خواستن . چیزی را بجای چیزی دیگر طلب کردن . استعاضة :
عوض خواهم آن را که ویران شده ست
کنام پلنگان و شیران شده ست .
- عوض دادن ؛ بجای چیزی دادن . پاداش دادن . بدل دادن . اعاضة : خدا عوض میدهد به او همصحبتی پیغمبران نیکوکار را. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 310).
هر یکی را عوض دهد هفتاد
گر دری بست بر تو ده بگشاد.
محبتی تو ز دل داد پیچ و تاب عوض
گرفت خاک سیه داد مشک ناب عوض .
- عوض داشتن ؛ بدل داشتن . دارای بدل بودن . وجود داشتن چیزی که بجای چیز دیگر توان گذاشت :
هرچه بینی در جهان دارد عوض
از عوض گردد تو را حاصل غرض .
- امثال :
هرچه عوض دارد گله ندارد ؛ هرچه تدارک پذیر باشد و به مافات آن توان پرداخت شکوه از آن بیجاست . (از آنندراج ).
- عوض رسیدن ؛ چیزی بدل چیز دیگر رسیدن . بجای چیز دیگر رسیدن :
دل و عمرم خراب گشت و ز تو
عوض یک خراب می نرسد.
- عوض شدن ؛ تبدیل شدن . عوض گردیدن . چیزی بجای چیز دیگرواقع گشتن .
- || برگشتن ، مثلاً رنگ پاره ای حیوانات در فصول مختلف عوض میشود، یعنی رنگشان برمیگردد. (از یادداشت مرحوم دهخدا).
- عوض گردانیدن ؛ عوض کردن . تبدیل نمودن . تعویض . رجوع به عوض کردن شود.
- عوض گردیدن ؛ تبدیل گشتن . عوض گشتن . چیزی بجای چیزی دیگر قرار گرفتن . عوض شدن .
- عوض گرفتن ؛ بدل ستاندن . چیزی را بجای چیز دیگری ستاندن . اعتیاض :
تا دیده ام رخ تو کم ِ جان گرفته ام
اما هزار جان عوض آن گرفته ام .
- عوض یافتن ؛ بدل یافتن . به دست آوردن چیزی بجای چیز دیگر :
دلم از میانه گم شد عوضش چه یافتم
که نه حاصلم همین بس که تو دلبر منی .
سخن اینست ناگزیر جهان
عوض ناگزیر نتوان یافت .
|| جزا و پاداش و مکافات و تلافی . (ناظم الاطباء) :
شه مرا زر داد، گوهر دادمش زر را عوض
آن کرامت را مکافا برنتابد بیش از این .
|| قیمت و بها. || مزد. (ناظم الاطباء).
ساخته ام با بلای عشق تو چونانک
کز عوضش عافیت دهی نپذیرم .
خاقانی .
شدم خراب ز بیم خراج ازین غافل
که گنج می طلبد از من خراب عوض
بهشت نقد شود رزق خوش معامله ای
که می فروشد و گیرد ز من کباب عوض
مگر به عشق دل خویش خوش کنم صائب
وگرنه عمر ندارد به هیچ باب عوض .
صائب (از آنندراج ).
- امثال :
عوض نیکی بدی است . (از آنندراج ).
- بعوض ؛ بجای . بدل :
گر سگ گزدت در آن چه گوئی
سگ را بعوض توان گزیدن .
؟ (از جامعالحکایات ).
- بلاعوض ؛ مفت و رایگان و بدون مزد و پاداش و بدون بها و قیمت . (ناظم الاطباء).
- در عوض ؛ بعوض . بجای . بدل .
- عوض بخشیدن ؛ عوض دادن . بدل دادن . چیزی را بجای چیزی دادن . پاداش دادن :
گفت صبری کن بر این رنج و حرض
صابران را لطف حق بخشد عوض .
مولوی .
- عوض بدل کردن ؛ با هم تبدیل کردن .
- عوض چیزی بودن ؛ بدل بودن آن بجای چیزی دیگر. جانشین بودن بجای چیز دیگری : یک چیز مانده است که اگر آن کرده آید بعاجل الحال این کاررا لختی تسکین توان داد و این چیز را عوض است ، هرچند بر دل خداوند رنج گونه باشد. اما آلتونتاش و آن ثغربزرگ را عوض نیست . (تاریخ بیهقی ص 329). مال را عوض بود، جان را نبود. (از قابوسنامه ).
- عوض خواستن ؛ بدل خواستن . چیزی را بجای چیزی دیگر طلب کردن . استعاضة :
عوض خواهم آن را که ویران شده ست
کنام پلنگان و شیران شده ست .
فردوسی .
- عوض دادن ؛ بجای چیزی دادن . پاداش دادن . بدل دادن . اعاضة : خدا عوض میدهد به او همصحبتی پیغمبران نیکوکار را. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 310).
هر یکی را عوض دهد هفتاد
گر دری بست بر تو ده بگشاد.
سنایی .
محبتی تو ز دل داد پیچ و تاب عوض
گرفت خاک سیه داد مشک ناب عوض .
صائب (از آنندراج ).
- عوض داشتن ؛ بدل داشتن . دارای بدل بودن . وجود داشتن چیزی که بجای چیز دیگر توان گذاشت :
هرچه بینی در جهان دارد عوض
از عوض گردد تو را حاصل غرض .
؟
- امثال :
هرچه عوض دارد گله ندارد ؛ هرچه تدارک پذیر باشد و به مافات آن توان پرداخت شکوه از آن بیجاست . (از آنندراج ).
- عوض رسیدن ؛ چیزی بدل چیز دیگر رسیدن . بجای چیز دیگر رسیدن :
دل و عمرم خراب گشت و ز تو
عوض یک خراب می نرسد.
خاقانی .
- عوض شدن ؛ تبدیل شدن . عوض گردیدن . چیزی بجای چیز دیگرواقع گشتن .
- || برگشتن ، مثلاً رنگ پاره ای حیوانات در فصول مختلف عوض میشود، یعنی رنگشان برمیگردد. (از یادداشت مرحوم دهخدا).
- عوض گردانیدن ؛ عوض کردن . تبدیل نمودن . تعویض . رجوع به عوض کردن شود.
- عوض گردیدن ؛ تبدیل گشتن . عوض گشتن . چیزی بجای چیزی دیگر قرار گرفتن . عوض شدن .
- عوض گرفتن ؛ بدل ستاندن . چیزی را بجای چیز دیگری ستاندن . اعتیاض :
تا دیده ام رخ تو کم ِ جان گرفته ام
اما هزار جان عوض آن گرفته ام .
عطار.
- عوض یافتن ؛ بدل یافتن . به دست آوردن چیزی بجای چیز دیگر :
دلم از میانه گم شد عوضش چه یافتم
که نه حاصلم همین بس که تو دلبر منی .
خاقانی .
سخن اینست ناگزیر جهان
عوض ناگزیر نتوان یافت .
خاقانی .
|| جزا و پاداش و مکافات و تلافی . (ناظم الاطباء) :
شه مرا زر داد، گوهر دادمش زر را عوض
آن کرامت را مکافا برنتابد بیش از این .
خاقانی .
|| قیمت و بها. || مزد. (ناظم الاطباء).
