قاضی اختیارالدین حسن

قاضی اختیارالدین حسن . [ اِ رُدْ دی ح َ س َ ] (اِخ ) ولد قاضی غیاث الدین تربتی است و بوفور فضائل و کمالات از سایرقضات ممتاز بود. در اوقات جوانی از ولایت زاوه و محولات به هرات آمد و به تحصیل علوم دین پرداخت ، و در اندک زمانی ترقی بسیار کرد و همت بر نوشتن فتوی و تحریر چک و سجلات گماشت و در فن انشاء و شعر و معما نیز وقوف پیدا کرد و در اواخر زمان سلطان حسین میرزا به منصب قضا رسید و پایه ٔ قدر و منزلتش از اقران و امثال درگذشت و به واسطه ٔ کمال فراست و کیاست و رعایت لوازم امانت و دیانت از همه ٔ قضات هرات اختیار و اعتباربیشتر یافت . وی در وقت استیلاء ابوالفتح محمدخان شیبانی نیز به آن امر منصوب بود و پس از کشته شدن آن پادشاه به وطن اصلی شتافت و به زراعت و کشاورزی پرداخت و در اوائل سال 928 هَ . ق . وفات یافت و در قصبه ٔ تربت به مقبره ٔ خانوادگی خود مدفون گشت . از تألیفات او کتاب اقتباسات و مختار الاختیار در میان فضلاء شهرت دارد و در تاریخ منبری که از سنگ مرمر امیر علی شیر در مسجد جامع هرات ساخت این قطعه از او مسطور است :
از همت بزرگی شد منبری مکمل
کز غایت ترفع بر عرش سرکشیده
هرگز کسی ندیده منبر به سنگ مرمر
تاریخ شد همان کو هرگز کسی ندیده .

(حبیب السیر چ خیام ج 4 ص 356).