مارچوبه

مارچوبه . [ ب َ / ب ِ ] (اِ مرکب ) مارگیاه است و آنرا به عربی هلیون گویند. دفع سموم جانواران گزنده و مار و عقرب کند. (برهان ) (از ناظم الاطباء). نام دوائی که به عربی هلیون گویند و در کشف نوشته که گیاهی است دفع زهر مار و کژدم کند و هم گره گره بصورت مار بود. (از غیاث ) (از آنندراج ) (از جهانگیری ). نام دوائی است که به عربی هلیون نامند و رستنیی است به شکل مار که آنرا پخته بخورند. (از انجمن آرا). کندی گوید آن بیخ نبات است که به هیأت ستبر بود و منبت او در کوه است از کوههای اصفهان و ظاهر او به زردی مایل بود و میان او سفید بود و طعم او به طعم خشخاش ماند و در آن اندک شیرینی بود. (ترجمه ٔ صیدنه ). اسم فارسی هلیون است . (فهرست مخزن الادویه ). هلیون که به پارسی مارچوبه گویند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). جُنجُل . اسفراج . اسفیراج . یرامع. مارگیا. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). گیاهی است از تیره ٔ سوسنیها و از دسته ٔ مارچوبه ها که گیاهی علفی و بالارونده و پایا و زیبا است . ارتفاعش بین 70 تا 90 سانتیمتر و دارای شاخه های تقریباً چوبی و صاف است که به حالت وحشی در غالب آب و هوا تکثیر حاصل کرده است و به سبب زیبا بودن موردتوجه و پرورش قرار می گیرد. بر روی ساقه های نازک و استوانه شکل این گیاه خطوط بسیار ظریف قابل تشخیص است برگهای آن به صورت فلسهایی است که از بغل آنها شاخه های باریک و دراز به صورت دسته های 3 تا 8 تایی برنگ سبز دورهم گرد آمده ازنظر شکل ظاهری به برگهای نازک و ظریف شباهت دارند، گلهای مارچوبه در فاصله ماههای خرداد و تیر ظاهر می شوند و وضع آویخته و رنگ سبز مایل به زرد دارند میوه اش قرمز و زیبا و محتوی دانه های متعدد است . ساقه های مارچوبه از سبزیهای خوراکی لذیذ و مطلوب است . از ساقه زیرزمینی این گیاه استفاده ٔ داروئی نیز بعمل می آید (دارای اثر مدر است ) از این گیاه در حدود 40 گونه شناخته شده که همه متعلق به نواحی گرم و معتدل کره ٔ زمین است . در ترکیب انساج این گیاه مواد مختلف از قبیل رزین ، قند، مانیت ، آسپاراژین و املاح پتاسیم و غیره موجود است . هلیون . کشک . کشک الماز. اسفرک . اسفراج .اسفاراج . سپارک . تاکرون . خشب الحیه . یرموع . جنجل . ضغبوس . اسفرج . اسپراغس . اسفرغس . یرامیع. صوف الحیه . صمد. اسفراک . مارگیاه . (فرهنگ فارسی معین ) :
گیرم که مارچوبه کند تن به شکل مار
کو زهر بهر دشمن و کو مهره بهر دوست .

خاقانی (دیوان چ سجادی ص 839).

و رجوع به گیاه شناسی گل گلاب ص 308 و کارآموزی داروسازی ص 1708 شود.
- مارچوبه ٔ زینتی ؛ دو نوع است «زبره » یا «شبتی » و «نرمه ». (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). در کتاب «گیا» (راهنمای گیاهی ) گل گلاب ص 256 ذیل مارچوبه آمده است : گونه های این گیاه به نام شودی و گردی برای زینت کاشته می شود.