محاق
لغت‌نامه دهخدا
محاق . [ م َ / م ِ/ م ُ ] (ع اِ) آخر ماه یا سه شب اخیر از ماه یا آخرماه که قمر در آن پنهان باشد نه در بامداد آن به نظر آید و نه در شبانگاه آن . (از منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). سمی لانه طلع مع الشمس فمحقته . (منتهی الارب ). تاریک ماه . آخر ماه قمری . سه شب آخر ماه قمری . سه شب آخر ماه که در آن روشنی ماه باطل میشود. به آخرشدگی ماه . باریک شدگی ماه . کاستن ماه و ابتدای آن از شب پانزدهم باشد و بمعنی سه روز آخر ماه که در آن ایام ماه ناپدید میشود. (غیاث ) (آنندراج ). روز آخر ماه که ماه پنهان شود. (مهذب الاسماء). شب آخر ماه یا سه شب مانده به آخر و یا شبهای بیست و پنجم و بیست و ششم وبیست و هفتم ماه . (از تاج العروس ). مشتق از محقه الحر؛ یعنی گرما او را بسوزانید اما تازیان سه شب آخر هر ماه را محاق مینامند زیرا در این شبها اندازه ٔ معتدبه از ماه پدید و مرئی نیست و مصطلح اهل هیئت آن است که قرص ماه که روبروی ما واقع است از نوری که از آفتاب کسب کرده تهی باشد خواه به سبب حائل واقع شدن زمین بین آفتاب و ماه باشد - چنانکه هنگام خسوف - و خواه زوال نور ماه به سبب مذکور نباشد. در این صورت محاق عبارت است از کیفیت نور ماه هنگام کسوف و این قول مشهور است . اما ظاهر کلام تحفه آن است که محاق بر حالت ماه هنگام کسوف اطلاق نشود. چنانکه بیرجندی در شرح تذکره گفته است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). ناپدید شدن ماه هنگام اجتماع سرار (یعنی وقت پنهانی او). (التفهیم چ همائی چ 1 ص 82 و 83) : و نیز محاق خوانند که روشنائی از وی سترده آید. (التفهیم ).
ای جهان راتازه کرده رسم و آیین پدر
ای برون آورده ماه مملکت را از محاق .
خیال آن بت خورشید روی نادیده
چو مه به آخر اندر محاق و نقصانم .
ایمن شود فلک ز محاق و خسوف ماه
گر ماه را بر تو فرستد به زینهار.
محاق ماه بشاید ز بهر عز هلال
شب سیاه بباید برای قدر سحر.
ایا شهی که ز تأثیر عدل تو بر چرخ
بجرم مه ندهد اجتماع مهر محاق .
گفت چون بودی تو در زندان و چاه
گفت همچون درمحاق و کاست ماه .
وا گشایم هفت سوراخ نفاق
در ضیاء ماه بی خسف و محاق .
بدر را دیدی بر این خوش چار طاق
حسرتش راهم ببین وقت محاق .
- در محاق افتادن ؛ دچار محاق شدن . کاستی و باریکی و تاریکی گرفتن :
تا که روی همچو ماهش دیده ام
ماه بختم در محاق افتاده است .
ای جهان راتازه کرده رسم و آیین پدر
ای برون آورده ماه مملکت را از محاق .
منوچهری .
خیال آن بت خورشید روی نادیده
چو مه به آخر اندر محاق و نقصانم .
مسعودسعد.
ایمن شود فلک ز محاق و خسوف ماه
گر ماه را بر تو فرستد به زینهار.
معزی .
محاق ماه بشاید ز بهر عز هلال
شب سیاه بباید برای قدر سحر.
سید حسن غزنوی .
ایا شهی که ز تأثیر عدل تو بر چرخ
بجرم مه ندهد اجتماع مهر محاق .
خاقانی .
گفت چون بودی تو در زندان و چاه
گفت همچون درمحاق و کاست ماه .
مولوی .
وا گشایم هفت سوراخ نفاق
در ضیاء ماه بی خسف و محاق .
مولوی .
بدر را دیدی بر این خوش چار طاق
حسرتش راهم ببین وقت محاق .
مولوی .
- در محاق افتادن ؛ دچار محاق شدن . کاستی و باریکی و تاریکی گرفتن :
تا که روی همچو ماهش دیده ام
ماه بختم در محاق افتاده است .
عطار.
