مرغول
لغت‌نامه دهخدا
مرغول . [ م َ ] (ص ، اِ) پیچ و تاب باشد و زلف و کاکل خوبان را نیز گویند وقتی که آن را شاخ شاخ کنند و بعد از آن پیچند. (برهان ). پیچ و تاب موی پیچیده . (غیاث ). پیچان . جعد. مجعد. موی پیچیده و با پیچ و تاب . موی مغضب . بشک . مقابل فرخال . (یادداشت مرحوم دهخدا). عَکِش . عَکِف . (از منتهی الارب ) :
ز مشک تبتی مرغول پنجاه
فروهشته ز فرقش تا کمرگاه .
جعد مفتول جان گسل باشد
زلف مرغول غول دل باشد.
کار من از عشق آن نگار بیاراست
کان خط مرغول چون نگار برآمد.
گروگان خوهی سرخ و مرغول رومه
بسختی چو خاره به تیزی چه خاوه .
سرش همچون سر ماهی است لغزان
به بن بر رومه ٔ مرغول چون شست .
نهاده بر رخ چون گل چو چنگ شاهین چیست
ز عنبر، آن خط مرغول تیره روشن .
یکی مرغول عنبر بسته بر گوش
یکی مشکین کمند افکنده بر دوش .
گهی مرغول جعدش باز کردی
ز شب بر ماه مشک انداز کردی .
به تن بر یکی آسمان گون زره
چو مرغول هندی گره بر گره .
تا که مرغول خطت دیدم و معنی لطیف
پس از آن یاد نیامد ز گل شمشادم .
مرغول را بگردان یعنی برغم سنبل
در سر کلاه بشکن در بر قبا بگردان .
تقصیب ؛ مرغول و پیچان گردانیدن موی را. (از منتهی الارب ). شعر جعد؛ موی مرغول یا موی کوتاه . (منتهی الارب ). شعر حجن ؛ موی مرغول و فروهشته . (منتهی الارب ). قطط؛ سخت بشک شدن موی ، یعنی نیک مرغول کرده ،ای جعد محکم تافته . (مجمل اللغة). مُقصَّب ؛ موی مرغول و پیچان . (منتهی الارب ).
- مرغول ریش ؛ دارای ریشی مرغول و مجعد.
- مرغول موی ؛ دارنده ٔ موی جعد. مُحبَّ»الشعر :
جوان چون بدید آن نگاریده روی
بسان دو زنجیر مرغول موی .
کِنشاء؛ مرد مرغول موی و زشت روی . (منتهی الارب ).
|| تحریر و پیچش نغمه و آواز را هم گفته اند و آواز مطربان و خوانندگان و مرغان را بدین سبب مرغول و مرغوله خوانند. (برهان ). آواز مرغان و نوعی از آواز خاص مطربان که با پیچیدگی باشد. (غیاث ) :
تو و دست دستان و مرغول مرغان
که آن غول صد دست دستان نماید.
|| عیش و نشاط و خرمی . (برهان ). بیت ذیل را جهانگیری بشاهد معنی فوق آورده است اما می نماید که استوار نباشد و با معنی تحریر و آوازخوانی مناسبت بیشتر دارد :
آن دمی کو سخن از سکره مرغول کند
از خجالت ز تن سکره بگشاید خوی .
ز مشک تبتی مرغول پنجاه
فروهشته ز فرقش تا کمرگاه .
(ویس و رامین ).
جعد مفتول جان گسل باشد
زلف مرغول غول دل باشد.
سنائی .
کار من از عشق آن نگار بیاراست
کان خط مرغول چون نگار برآمد.
سوزنی .
گروگان خوهی سرخ و مرغول رومه
بسختی چو خاره به تیزی چه خاوه .
سوزنی .
سرش همچون سر ماهی است لغزان
به بن بر رومه ٔ مرغول چون شست .
سوزنی .
نهاده بر رخ چون گل چو چنگ شاهین چیست
ز عنبر، آن خط مرغول تیره روشن .
سوزنی .
یکی مرغول عنبر بسته بر گوش
یکی مشکین کمند افکنده بر دوش .
نظامی .
گهی مرغول جعدش باز کردی
ز شب بر ماه مشک انداز کردی .
نظامی .
به تن بر یکی آسمان گون زره
چو مرغول هندی گره بر گره .
نظامی .
تا که مرغول خطت دیدم و معنی لطیف
پس از آن یاد نیامد ز گل شمشادم .
کمال اسماعیل .
مرغول را بگردان یعنی برغم سنبل
در سر کلاه بشکن در بر قبا بگردان .
حافظ.
تقصیب ؛ مرغول و پیچان گردانیدن موی را. (از منتهی الارب ). شعر جعد؛ موی مرغول یا موی کوتاه . (منتهی الارب ). شعر حجن ؛ موی مرغول و فروهشته . (منتهی الارب ). قطط؛ سخت بشک شدن موی ، یعنی نیک مرغول کرده ،ای جعد محکم تافته . (مجمل اللغة). مُقصَّب ؛ موی مرغول و پیچان . (منتهی الارب ).
- مرغول ریش ؛ دارای ریشی مرغول و مجعد.
- مرغول موی ؛ دارنده ٔ موی جعد. مُحبَّ»الشعر :
جوان چون بدید آن نگاریده روی
بسان دو زنجیر مرغول موی .
رودکی .
کِنشاء؛ مرد مرغول موی و زشت روی . (منتهی الارب ).
|| تحریر و پیچش نغمه و آواز را هم گفته اند و آواز مطربان و خوانندگان و مرغان را بدین سبب مرغول و مرغوله خوانند. (برهان ). آواز مرغان و نوعی از آواز خاص مطربان که با پیچیدگی باشد. (غیاث ) :
تو و دست دستان و مرغول مرغان
که آن غول صد دست دستان نماید.
خاقانی .
|| عیش و نشاط و خرمی . (برهان ). بیت ذیل را جهانگیری بشاهد معنی فوق آورده است اما می نماید که استوار نباشد و با معنی تحریر و آوازخوانی مناسبت بیشتر دارد :
آن دمی کو سخن از سکره مرغول کند
از خجالت ز تن سکره بگشاید خوی .
سیف اسفرنگ .
