مقدر
لغت‌نامه دهخدا
مقدر. [ م ُ ق َدْ دَ ] (ع ص ) اندازه نموده شده . (آنندراج ). اندازه کرده . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- شی ٔ مقدر ؛ چیز تقدیر شده . (ناظم الاطباء).
|| آنچه حق عز اسمه بندگان خود را محدود سازد به حدودآن . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). فرمان داده شده . (آنندراج ). تقدیرشده و مقررشده و امرشده از جانب خداوند عالم جل شأنه . (ناظم الاطباء) :
چه دانی دوستی را حد و غایت
مقدر باشد آن یا نامقدر.
ایا زیر دست تو هرچ آن مجسم
ایا زیر قدر تو هرچ آن مقدر.
تقدیر گر شدند چو تقدیر یافتند
ز آن سو مقدرند وزین سو مقدرند.
و گر نیست مر قدرتش را نهایت
چرا پس که هست آفریده مقدر.
یکی قدیر بر از قدرت مقدر خویش
یکی بصیر بر از دانش اولوالابصار.
همیشه تا به جهان هست عالی و سافل
به امر مقضی و حکم مقدر آتش و آب .
چه پنداری که چندینی عجایب
به وصف اندر یک از دیگر عجب تر
شود بی صانعی هرگز مهیا
بود بی قادری هرگز مقدر.
در آب و آتش بیحد چرا شوم غرقه
چو هست باد و هوا رامقدر آتش و آب .
گرچه نکوست رزق فراخ از قضا ولیک
قانع شدن به رزق مقدر نکوتر است .
پوشیده نیست که هر طلوعی را زوالی و هرشرفی را وبالی و هر نزولی را انتقالی مقدر است . (منشآت خاقانی چ محمد روشن ص 57).
دگر من از شب تاریک هجر غم نخورم
که هرشبی را روزی مقدر است انجام .
ما آبروی فقر و قناعت نمی بریم
با پادشه بگوی که روزی مقدر است .
- روزی مقدر ؛ روزی مقسوم . روزی نهاده . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- مقدر کردن ؛ روزی کردن . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- نامقدر ؛ آنچه اراده ٔ خدای تعالی بر انجام یافتن آن تعلق نگرفته است :
چه دانی دوستی را حد و غایت
مقدر باشد آن یا نامقدر.
آنچه از همه ٔ چیزها از من دورتراست . روزی نامقدر است که کسب آن مقدور بشر نیست . (مرزبان نامه چ قزوینی ص 98).
- امثال :
المقدر کائن ؛ نبشته بازنگردد. (امثال و حکم ج 1 ص 272).
|| سرنوشت و قسمت و راستاد. (ناظم الاطباء). سرنوشت . نوشته . نبشته . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || محذوف . (کشاف اصطلاحات الفنون ). و رجوع به تقدیر شود. || محذوف در لفظ و مذکور در نیت :جواب از سؤال مقدر. دفع دخل مقدر. || نزد شعرا نام صنعتی است از صنایع لفظیه و آن عبارت است از مقطع و موصل که با هم آمیخته شود و آن چهار نوع است : اول آنکه مصراع اول مقطع بود، دوم موصل دوحرفی ،سوم سه حرفی ، چهارم چهارحرفی . مانند:
ای آرزوی مردان وی داروی دل
با گونه ٔ تو گونه ٔ گل شد باطل
نقش همه پیش سمن تست خجل
پیکر فکند شبهت پیکر باطل
دوم از کلمات شعر هرچند که حروفش پیوسته بود همانقدر بریده مثلاً اگر دو بریده بود، دو پیوسته باشد و اگر سه بریده بود، سه پیوسته و علی هذاالقیاس . مثال مقدر مثنی . مصراع :
ای به رخ زهره ٔ زهرا و فروزنده چو گل
سوم آنکه منقطع یک حرف باشد و متصل سه یا چهار و یا زیاده . مثال سه و یکی :
هنری گشت دلبرم هنری
خطری گشت اخترم خطری .
چهارم آنکه حروف منقطعه نباشد اما مراتب متصله رعایت کنند چنانکه سه حرف پیوسته بیاورند بعد از آن دو حرف پیوسته یا زیاده از این . مثال سه و دو:
بجانم همی بدسگالد مفاجا
مثالش بخوبی ندیدم همانا.
- شی ٔ مقدر ؛ چیز تقدیر شده . (ناظم الاطباء).
|| آنچه حق عز اسمه بندگان خود را محدود سازد به حدودآن . (از کشاف اصطلاحات الفنون ). فرمان داده شده . (آنندراج ). تقدیرشده و مقررشده و امرشده از جانب خداوند عالم جل شأنه . (ناظم الاطباء) :
چه دانی دوستی را حد و غایت
مقدر باشد آن یا نامقدر.
فرخی (دیوان چ عبدالرسولی ص 61).
ایا زیر دست تو هرچ آن مجسم
ایا زیر قدر تو هرچ آن مقدر.
عنصری (دیوان چ قریب ص 61).
تقدیر گر شدند چو تقدیر یافتند
ز آن سو مقدرند وزین سو مقدرند.
ناصرخسرو.
و گر نیست مر قدرتش را نهایت
چرا پس که هست آفریده مقدر.
ناصرخسرو.
یکی قدیر بر از قدرت مقدر خویش
یکی بصیر بر از دانش اولوالابصار.
ناصرخسرو (دیوان چ تقوی ص 178).
همیشه تا به جهان هست عالی و سافل
به امر مقضی و حکم مقدر آتش و آب .
مسعودسعد.
چه پنداری که چندینی عجایب
به وصف اندر یک از دیگر عجب تر
شود بی صانعی هرگز مهیا
بود بی قادری هرگز مقدر.
امیرمعزی .
در آب و آتش بیحد چرا شوم غرقه
چو هست باد و هوا رامقدر آتش و آب .
سنائی .
گرچه نکوست رزق فراخ از قضا ولیک
قانع شدن به رزق مقدر نکوتر است .
خاقانی .
پوشیده نیست که هر طلوعی را زوالی و هرشرفی را وبالی و هر نزولی را انتقالی مقدر است . (منشآت خاقانی چ محمد روشن ص 57).
دگر من از شب تاریک هجر غم نخورم
که هرشبی را روزی مقدر است انجام .
سعدی .
ما آبروی فقر و قناعت نمی بریم
با پادشه بگوی که روزی مقدر است .
حافظ.
- روزی مقدر ؛ روزی مقسوم . روزی نهاده . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- مقدر کردن ؛ روزی کردن . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- نامقدر ؛ آنچه اراده ٔ خدای تعالی بر انجام یافتن آن تعلق نگرفته است :
چه دانی دوستی را حد و غایت
مقدر باشد آن یا نامقدر.
فرخی (دیوان چ عبدالرسولی ص 61).
آنچه از همه ٔ چیزها از من دورتراست . روزی نامقدر است که کسب آن مقدور بشر نیست . (مرزبان نامه چ قزوینی ص 98).
- امثال :
المقدر کائن ؛ نبشته بازنگردد. (امثال و حکم ج 1 ص 272).
|| سرنوشت و قسمت و راستاد. (ناظم الاطباء). سرنوشت . نوشته . نبشته . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || محذوف . (کشاف اصطلاحات الفنون ). و رجوع به تقدیر شود. || محذوف در لفظ و مذکور در نیت :جواب از سؤال مقدر. دفع دخل مقدر. || نزد شعرا نام صنعتی است از صنایع لفظیه و آن عبارت است از مقطع و موصل که با هم آمیخته شود و آن چهار نوع است : اول آنکه مصراع اول مقطع بود، دوم موصل دوحرفی ،سوم سه حرفی ، چهارم چهارحرفی . مانند:
ای آرزوی مردان وی داروی دل
با گونه ٔ تو گونه ٔ گل شد باطل
نقش همه پیش سمن تست خجل
پیکر فکند شبهت پیکر باطل
دوم از کلمات شعر هرچند که حروفش پیوسته بود همانقدر بریده مثلاً اگر دو بریده بود، دو پیوسته باشد و اگر سه بریده بود، سه پیوسته و علی هذاالقیاس . مثال مقدر مثنی . مصراع :
ای به رخ زهره ٔ زهرا و فروزنده چو گل
سوم آنکه منقطع یک حرف باشد و متصل سه یا چهار و یا زیاده . مثال سه و یکی :
هنری گشت دلبرم هنری
خطری گشت اخترم خطری .
چهارم آنکه حروف منقطعه نباشد اما مراتب متصله رعایت کنند چنانکه سه حرف پیوسته بیاورند بعد از آن دو حرف پیوسته یا زیاده از این . مثال سه و دو:
بجانم همی بدسگالد مفاجا
مثالش بخوبی ندیدم همانا.
(از کشاف اصطلاحات الفنون ). و رجوع به همین مأخذ شود.
