ملوک
لغت‌نامه دهخدا
ملوک . [ م ُ ] (ع اِ) ج ِ مَلِک . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (اقرب الموارد). ج ِ ملک . پادشاهان . (ناظم الاطباء) :
اینجا بدین ناحیت زبان پارسی است و ملوکان این جانب ملوک عجم اند. (ترجمه ٔ تفسیر طبری ).
چون که یکی تاج و بساک ملوک
باز یکی کوفته ٔ آسیاست .
تیغ تو تیزتر که تیغ ملوک
تو تواناتر از همه ملکان .
هرکه بر درگه ملوک بود
از چنین کار با خدوک بود.
خورند از آنچه بماند ز من ملوک زمین
تو از پلیدی و مردار پر کنی ژاغر.
نوروز از این وطن سفری کرد چون ملک
آری سفر کنند ملوک بزرگوار.
همیشه در فزع از وی سپاههای ملوک
چنان کجا به نواحی عقاب در خرچال .
مأمون آن کز ملوک دولت اسلام
هرگز چون او ندید تازی ودهقان .
کار بدان جایگاه رسید که منوچهر از امیر مسعود عهدی و سوگندی خواست ، چنانکه رسم است که میان ملوک باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 130). معاذاﷲ که خریده ٔ نعمتهایشان باشد کسی و در پادشاهی ملوک این خاندان سخنی گوید. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 386). خصمان پیدا آمدند با لشکری سخت قوی با ساز و آلت تمام و تعبیه کرده بودند بر رسم ملوک . (تاریخ بیهقی ایضاً ص 586). خداوند عالم شاهنشاه اعظم را از دو اصل بزرگوار... پدید آورد و او را به کرامتها و بزرگیها که ملوک جهان از آن خالی بودند آراسته گردانید. (سیاست نامه از انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب ص 15). پس آنچه بدان حاجت باشد ملوک را از دیدار خوب و خوی نیکوو عدل ... او را به ارزانی داشت . (سیاست نامه ایضاً ص 15). این روزگار تاریخ روزگارهای گذشته گردد و طراز کردارهای ملوک پیشین شود. (سیاست نامه ایضاً ص 15).
شاهی که ملوک را ز عدلش بیم است
هفت اندامش صلاح هفت اقلیم است .
ابوالفرج رونی (دیوان چ چایکین ص 137).
پی آن بر ملک مبارک باد
پیشوای ملوک امام امم .
کیست امروز در جهان به از او
از ملوک جهان حدیث و قدیم .
بادا ز فخر و فر تو انس دل ملوک
بادا ز عیش و عمر تو جان جهانیان .
عبادت کنندت ملوک و ز بیمت
به اخلاص دارند خود را نمازی .
سپهر پایه ٔ تخت و زمانه حاجب بار
ستاره گوهر تاج و ملوک مدحت خوان .
مبشران فلک بانگ بر زمانه زدند
که بر ملوک بخوان کل من علیها فان .
هستی تو یادگار ملوک اندر این جهان
ملک همه ملوک ترا یادگار باد.
زرشاه همه ٔ گوهرهای گدازنده است و زینت ملوک . (نوروزنامه ). هارون گفت ... اﷲ مگس را از بهر چه آفرید؟ شافعی گفت ... خواری و بیچارگی ملوک زمین را. (کشف الاسرار ج 1 ص 118).
به خامه ٔ تو شود حجت فتوح روان
به نامه ٔ تو شود حاجت ملوک روا.
عجب نباشد با همت چنین دستور
اگر ملوک ، ملک را شوند خدمتگر.
چگونه بحری کز وی گهر برند ملوک
چگونه بحری کز وی خجل شوند بحار.
من مردی ام از اهل دمشق ... و از فرزندان ملوکم . (تاریخ بخارا). در خزاین ملوک هند کتابی است که از زبان مرغان و بهایم و وحوش و حشرات جمع کرده اند. (کلیله و دمنه ). هرکه درگاه ملوک را لازم گیرد... هرآینه مراد خویش ... او را استقبال واجب بیند. (کلیله و دمنه ). اما غرض آن بود که حکمت همیشه عزیز بوده است ، خاصه به نزدیک ملوک و اعیان . (کلیله و دمنه ).
درگاه او ز جاه شده قبله ٔ ملوک
میدان او ز فخر شده مقصد کبار.
شنیده ام که به ده سال جور و ظلم ملوک
به از دو روزه ٔ سرسام و فتنه و غوغاست .
امروز از ملوک عصر و امرای وقت در این باب او را یارنیست . (چهارمقاله ). پس عامل نیشابور گفت متوکل نه از آن خلفا و ملوک بود که فرمان وی بر وی رد توان کرد. (تاریخ بیهق چ بهمنیار ص 281). آدمی از... احوال و عمارات عالم و ملوک و ممالک چندان فایده یابد که از طریق مشاهدت در عمرهای دراز او را حاصل نیاید. (تاریخ بیهق ایضاً ص 17).
دو نعمت است مرا کان ملوک را نبود
به روز راحت شکر و به شام رنج شکیب .
به ذروه ٔ ملکوت آی از نشیمن خاک
که نیست لایق تخت ملوک تحت مغاک .
نجوم قبله شناسند طاق ایوانت
ملوک سجده گذارند پیش پیغامت .
تو کیستی که نهی پای بر بساط ملوک
تو از کجا و حدیث خدایگان ز کجا.
جمال الدین عبدالرزاق (دیوان چ وحید دستگردی ص 32).
شاهنشه ملوک قزل ارسلان که هست
از رای و روی او به سپهر انور آفتاب .
ای جمع کرده مبدع کن در نهاد تو
هم سیرت ملایک و هم صورت ملوک .
اگر به کل ملوک جهان درآری سر
نبایدت مدد از هیچ انسی و جانی .
تویی که دامن همت به عرض گاه سخن
به روی جمله ملوک جهان برافشانی .
اعدل ملوک و افضل سلاطین ... (سندبادنامه ص 8). گویند از ملوک عجم یکی بمرد و او را پسری بود خرد و شیر می خورد... (ترجمه ٔ رساله ٔ قشیریه چ فروزانفر ص 618). ملوک آل سامان می کوشیدند که او را به مقر عز خویش رسانند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 258). شمس المعالی قابوس در ایام خویش از ملوک اطراف و اکابر اقطار... مستثنی بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ایضاًصص 273 - 274).
خنیاگر زن صریر دوک است
تیر آلت جعبه ٔ ملوک است .
به مجالست او ازمجالس ملوک و سلاطین شام و یمن اقتصار کرده بودم . (مرزبان نامه چ قزوینی ص 280). ملک گفت : مرا از گردنکشان ملوک و خسروان تاجدار دوستان بسیارند. (مرزبان نامه ایضاً ص 47). اگر از صحایف لطایفی که از قلم غیب نگار غرایب بارش که در خزاین ملوک جهان محفوظ و مکنون است باز گفته شود همانا... (مرزبان نامه ایضاً ص 9).
به نوبتند ملوک اندر این سپنج سرای
کنون که نوبت توست ای ملک به عدل گرای .
ملوک از نکونامی اندوختند
ز پیشینیان سیرت آموختند.
اسکندر رومی را پرسیدند دیار مشرق و مغرب را به چه گرفتی که ملوک پیشین را خزاین و عمر و ملک بیش از این بود. (گلستان ). و رجوع به مَلِک شود.
- ملوک اطراف ؛ ملوک نواحی . پادشاهان همسایه . سلاطین همجوار : به روزگار پرویز چون که پیامبر ما را... امر آمد از سوی آسمان که سوی ملوک اطراف را کس فرست و دین بر ایشان عرضه کن . (ترجمه ٔ تاریخ طبری ). و رجوع به ترکیب ملوک نواحی شود.
- || مرازبه . مرزبانان . (از مفاتیح العلوم ، یادداشت به خط مرحوم دهخدا) : اندر حدهای خراسان پادشاهانند و ایشان را ملوک اطراف خوانند. (حدود العالم چ دانشگاه ص 89). رجوع به مرازبه و مرزبان شود.
- ملوک الطوایف . رجوع به ترکیب بعد شود.
- ملوک الطوایفی . رجوع به ترکیب ملوک طوایف شود.
- ملوک طوایف ؛ امیران و فرمانروایانی که هر یک با استقلالی نسبی بر گوشه ای از مملکت حکومت کنند وپادشاهی بر این ملوک حکومت فائقه داشته باشد، نظیر:حکومت اشکانیان در ایران و حکومت فئودالها در دوران فئودالیته در اروپا : چون یعقوب اندرگذشت عصیان به دل کردند عمرو را و خواستند که ملوک طوایف گردند. (تاریخ سیستان ).
زآن ملوک طوایف عظما
که چه گونه شدند جمله هبا.
سنائی (حدیقة چ مدرس رضوی ص 432).
کتاب یمینی از تصنیف عتبی ... با قلت اجزا و خفت حجم مشتمل است بر شرح ... برخی از احوال آل سامان و نبذی از ایام آل بویه و از اخبار و آثار ملوک طوایف و امراء اطراف . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 4). رجوع به ملوک الطوایف شود.
- ملوک طوایفی ؛ ملوک الطوایفی ؛ منسوب به ملوک طوایف ، حکومت خان خانی . حکومت فرمانروایان و امیران مختلف در هر ناحیه از مملکتی با استقلال نسبی . رجوع به این دو ترکیب شود.
- ملوک نواحی ؛ ملوک اطراف . پادشاهانی که در همسایگی کشور حکومت دارند. پادشاهان کشورهای مجاور : یکی از متعلقان واقف بود و ملک را اعلام کرد که فلان را حبس فرموده ای با ملوک نواحی مراسله دارد. (گلستان ). رجوع به ترکیب ملوک اطراف شود.
|| نامی است از نامهای زنان .
اینجا بدین ناحیت زبان پارسی است و ملوکان این جانب ملوک عجم اند. (ترجمه ٔ تفسیر طبری ).
چون که یکی تاج و بساک ملوک
باز یکی کوفته ٔ آسیاست .
کسائی .
تیغ تو تیزتر که تیغ ملوک
تو تواناتر از همه ملکان .
فرخی .
هرکه بر درگه ملوک بود
از چنین کار با خدوک بود.
عنصری .
خورند از آنچه بماند ز من ملوک زمین
تو از پلیدی و مردار پر کنی ژاغر.
عنصری .
نوروز از این وطن سفری کرد چون ملک
آری سفر کنند ملوک بزرگوار.
منوچهری .
همیشه در فزع از وی سپاههای ملوک
چنان کجا به نواحی عقاب در خرچال .
زینبی .
مأمون آن کز ملوک دولت اسلام
هرگز چون او ندید تازی ودهقان .
ابوحنیفه ٔ اسکافی .
کار بدان جایگاه رسید که منوچهر از امیر مسعود عهدی و سوگندی خواست ، چنانکه رسم است که میان ملوک باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 130). معاذاﷲ که خریده ٔ نعمتهایشان باشد کسی و در پادشاهی ملوک این خاندان سخنی گوید. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 386). خصمان پیدا آمدند با لشکری سخت قوی با ساز و آلت تمام و تعبیه کرده بودند بر رسم ملوک . (تاریخ بیهقی ایضاً ص 586). خداوند عالم شاهنشاه اعظم را از دو اصل بزرگوار... پدید آورد و او را به کرامتها و بزرگیها که ملوک جهان از آن خالی بودند آراسته گردانید. (سیاست نامه از انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب ص 15). پس آنچه بدان حاجت باشد ملوک را از دیدار خوب و خوی نیکوو عدل ... او را به ارزانی داشت . (سیاست نامه ایضاً ص 15). این روزگار تاریخ روزگارهای گذشته گردد و طراز کردارهای ملوک پیشین شود. (سیاست نامه ایضاً ص 15).
شاهی که ملوک را ز عدلش بیم است
هفت اندامش صلاح هفت اقلیم است .
ابوالفرج رونی (دیوان چ چایکین ص 137).
پی آن بر ملک مبارک باد
پیشوای ملوک امام امم .
ابوالفرج رونی .
کیست امروز در جهان به از او
از ملوک جهان حدیث و قدیم .
ابوالفرج رونی .
بادا ز فخر و فر تو انس دل ملوک
بادا ز عیش و عمر تو جان جهانیان .
عثمان مختاری (دیوان چ همایی ص 462).
عبادت کنندت ملوک و ز بیمت
به اخلاص دارند خود را نمازی .
عثمان مختاری (دیوان ایضاً ص 508).
سپهر پایه ٔ تخت و زمانه حاجب بار
ستاره گوهر تاج و ملوک مدحت خوان .
عثمان مختاری (دیوان ایضاً ص 364).
مبشران فلک بانگ بر زمانه زدند
که بر ملوک بخوان کل من علیها فان .
عثمان مختاری (دیوان ایضاً ص 365).
هستی تو یادگار ملوک اندر این جهان
ملک همه ملوک ترا یادگار باد.
مسعودسعد.
زرشاه همه ٔ گوهرهای گدازنده است و زینت ملوک . (نوروزنامه ). هارون گفت ... اﷲ مگس را از بهر چه آفرید؟ شافعی گفت ... خواری و بیچارگی ملوک زمین را. (کشف الاسرار ج 1 ص 118).
به خامه ٔ تو شود حجت فتوح روان
به نامه ٔ تو شود حاجت ملوک روا.
امیرمعزی .
عجب نباشد با همت چنین دستور
اگر ملوک ، ملک را شوند خدمتگر.
امیرمعزی (دیوان چ اقبال ص 394).
چگونه بحری کز وی گهر برند ملوک
چگونه بحری کز وی خجل شوند بحار.
امیرمعزی (دیوان ایضاً ص 400).
من مردی ام از اهل دمشق ... و از فرزندان ملوکم . (تاریخ بخارا). در خزاین ملوک هند کتابی است که از زبان مرغان و بهایم و وحوش و حشرات جمع کرده اند. (کلیله و دمنه ). هرکه درگاه ملوک را لازم گیرد... هرآینه مراد خویش ... او را استقبال واجب بیند. (کلیله و دمنه ). اما غرض آن بود که حکمت همیشه عزیز بوده است ، خاصه به نزدیک ملوک و اعیان . (کلیله و دمنه ).
درگاه او ز جاه شده قبله ٔ ملوک
میدان او ز فخر شده مقصد کبار.
عمعق .
شنیده ام که به ده سال جور و ظلم ملوک
به از دو روزه ٔ سرسام و فتنه و غوغاست .
عمعق (دیوان چ نفیسی ص 136).
امروز از ملوک عصر و امرای وقت در این باب او را یارنیست . (چهارمقاله ). پس عامل نیشابور گفت متوکل نه از آن خلفا و ملوک بود که فرمان وی بر وی رد توان کرد. (تاریخ بیهق چ بهمنیار ص 281). آدمی از... احوال و عمارات عالم و ملوک و ممالک چندان فایده یابد که از طریق مشاهدت در عمرهای دراز او را حاصل نیاید. (تاریخ بیهق ایضاً ص 17).
دو نعمت است مرا کان ملوک را نبود
به روز راحت شکر و به شام رنج شکیب .
انوری .
به ذروه ٔ ملکوت آی از نشیمن خاک
که نیست لایق تخت ملوک تحت مغاک .
جمال الدین عبدالرزاق .
نجوم قبله شناسند طاق ایوانت
ملوک سجده گذارند پیش پیغامت .
جمال الدین عبدالرزاق .
تو کیستی که نهی پای بر بساط ملوک
تو از کجا و حدیث خدایگان ز کجا.
جمال الدین عبدالرزاق (دیوان چ وحید دستگردی ص 32).
شاهنشه ملوک قزل ارسلان که هست
از رای و روی او به سپهر انور آفتاب .
خاقانی .
ای جمع کرده مبدع کن در نهاد تو
هم سیرت ملایک و هم صورت ملوک .
ظهیر فاریابی .
اگر به کل ملوک جهان درآری سر
نبایدت مدد از هیچ انسی و جانی .
ظهیر فاریابی .
تویی که دامن همت به عرض گاه سخن
به روی جمله ملوک جهان برافشانی .
ظهیر فاریابی .
اعدل ملوک و افضل سلاطین ... (سندبادنامه ص 8). گویند از ملوک عجم یکی بمرد و او را پسری بود خرد و شیر می خورد... (ترجمه ٔ رساله ٔ قشیریه چ فروزانفر ص 618). ملوک آل سامان می کوشیدند که او را به مقر عز خویش رسانند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 258). شمس المعالی قابوس در ایام خویش از ملوک اطراف و اکابر اقطار... مستثنی بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ایضاًصص 273 - 274).
خنیاگر زن صریر دوک است
تیر آلت جعبه ٔ ملوک است .
نظامی .
به مجالست او ازمجالس ملوک و سلاطین شام و یمن اقتصار کرده بودم . (مرزبان نامه چ قزوینی ص 280). ملک گفت : مرا از گردنکشان ملوک و خسروان تاجدار دوستان بسیارند. (مرزبان نامه ایضاً ص 47). اگر از صحایف لطایفی که از قلم غیب نگار غرایب بارش که در خزاین ملوک جهان محفوظ و مکنون است باز گفته شود همانا... (مرزبان نامه ایضاً ص 9).
به نوبتند ملوک اندر این سپنج سرای
کنون که نوبت توست ای ملک به عدل گرای .
سعدی .
ملوک از نکونامی اندوختند
ز پیشینیان سیرت آموختند.
سعدی (بوستان ).
اسکندر رومی را پرسیدند دیار مشرق و مغرب را به چه گرفتی که ملوک پیشین را خزاین و عمر و ملک بیش از این بود. (گلستان ). و رجوع به مَلِک شود.
- ملوک اطراف ؛ ملوک نواحی . پادشاهان همسایه . سلاطین همجوار : به روزگار پرویز چون که پیامبر ما را... امر آمد از سوی آسمان که سوی ملوک اطراف را کس فرست و دین بر ایشان عرضه کن . (ترجمه ٔ تاریخ طبری ). و رجوع به ترکیب ملوک نواحی شود.
- || مرازبه . مرزبانان . (از مفاتیح العلوم ، یادداشت به خط مرحوم دهخدا) : اندر حدهای خراسان پادشاهانند و ایشان را ملوک اطراف خوانند. (حدود العالم چ دانشگاه ص 89). رجوع به مرازبه و مرزبان شود.
- ملوک الطوایف . رجوع به ترکیب بعد شود.
- ملوک الطوایفی . رجوع به ترکیب ملوک طوایف شود.
- ملوک طوایف ؛ امیران و فرمانروایانی که هر یک با استقلالی نسبی بر گوشه ای از مملکت حکومت کنند وپادشاهی بر این ملوک حکومت فائقه داشته باشد، نظیر:حکومت اشکانیان در ایران و حکومت فئودالها در دوران فئودالیته در اروپا : چون یعقوب اندرگذشت عصیان به دل کردند عمرو را و خواستند که ملوک طوایف گردند. (تاریخ سیستان ).
زآن ملوک طوایف عظما
که چه گونه شدند جمله هبا.
سنائی (حدیقة چ مدرس رضوی ص 432).
کتاب یمینی از تصنیف عتبی ... با قلت اجزا و خفت حجم مشتمل است بر شرح ... برخی از احوال آل سامان و نبذی از ایام آل بویه و از اخبار و آثار ملوک طوایف و امراء اطراف . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 4). رجوع به ملوک الطوایف شود.
- ملوک طوایفی ؛ ملوک الطوایفی ؛ منسوب به ملوک طوایف ، حکومت خان خانی . حکومت فرمانروایان و امیران مختلف در هر ناحیه از مملکتی با استقلال نسبی . رجوع به این دو ترکیب شود.
- ملوک نواحی ؛ ملوک اطراف . پادشاهانی که در همسایگی کشور حکومت دارند. پادشاهان کشورهای مجاور : یکی از متعلقان واقف بود و ملک را اعلام کرد که فلان را حبس فرموده ای با ملوک نواحی مراسله دارد. (گلستان ). رجوع به ترکیب ملوک اطراف شود.
|| نامی است از نامهای زنان .
