مهربان
لغت‌نامه دهخدا
مهربان . [ م ِ ] (ص مرکب ) بامحبت .بامهر. عاطف . عطوف . (دهار). مشفق . شفیق . (منتهی الارب ). حفی . رؤوف . (ترجمان القرآن ). با مهر و دوستی . اریحی . صاحب مهر. قفی . ولی . (منتهی الارب ) :
خرد پادشاهی بود مهربان
بود در رمه گرگ را چون شبان .
چو زینسان سخن گفت شاه جهان
برآشفت از آن دختر مهربان .
به پوزش بیاراست لب میزبان
به بهرام گفت ای گو مهربان .
به دل مهربان و به تن چاره جوی
اگر تو خداوندرخشی بگوی .
ای امیر مهربان این مهرگان خرم گذار
فر و فرمان فریدون ورز با فرهنگ و هنگ .
پردلی پردل ولیکن مهربانی مهربان
قادری قادر ولیکن بردباری بردبار.
روز تو باد فرخ چون دلت مهربان
دست تو باد با قدح و لبت با عصیر.
باشی از برای رعیت پدر مشفق و مادر مهربان . (تاریخ بیهقی ص 313).
از این خوان خوب آن خورد نان و نعمت
که بشناسد آن مهربان میزبان را.
وز آنجا در جهان مردمت خواند
ز راه مام و باب مهربانت .
چگونه مهر نهم بر تو زآن سپس که به جهل
تو بر زمانه ٔ بدمهر مهربان شده ای .
این یزدجردبن شهریار دایه ای داشت مهربان . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ).
دشمنان دست کین برآوردند
دوستی مهربان نمی یابم .
با غصه ٔ دشمنان همی ساز
بهر دل مهربان مادر.
برحقند آنان که با عیسی نشستند ار ز رشک
خاک بر روی طبیب مهربان افشانده اند.
دیک ؛ مشفق و مهربان . داسم ؛ رفیق کار مهربان . اغوز؛ مهربان و نیکی کننده بر خویشاوند و بسیارخیر بر ایشان . تهشم ؛ مهربان شدن . تجنث ؛ مهربان شدن بر کسی و دوست داشتن . تهدج ؛ مهربان شدن ناقه بر بچه . جراض ؛ ماده شتر که بر بچه مهربان باشد. رائف ، رأف ؛ سخت و بسیار مهربان . (منتهی الارب ).
- مهربان شدن ؛ رحیم شدن . دلسوز گشتن . محبت در میان آوردن . دوستدار گشتن :
در روزگار حسن سلوک تو اهل نظم
صائب شدند از ته دل مهربان هم .
تتوبة، اتابة، متاب ، توب ، توبة؛ باز مهربان شدن خدا بر کسی . (منتهی الارب ).
- مهربان کردن ؛ رحیم کردن . به رحم آوردن . احناء. تحنیة. (تاج المصادر بیهقی ) :
برانگیخت از شهر ایران تو را
کند مهربان بادلیران تو را.
- مهربان گردانیدن ؛ به رحم آوردن . رحیم کردن . اِرْآم . تعطیف . (تاج المصادر بیهقی ) : دل آن خداوند رحمةاﷲ علیه بر ما مهربان گردانید که بیگناه بودیم . (تاریخ بیهقی ص 214).
- مهربان گردیدن ؛ مهربان شدن . رحیم گشتن . دلسوز شدن . بامحبت گشتن .
- مهربان گشتن ؛ مهربان گردیدن . مهربان شدن . رحیم گشتن .
- نامهربان ؛ بی مهر. بی محبت . که دلسوز نیست . رجوع به نامهربان شود.
- امثال :
طبیب مهربان از دیده ٔ بیمار می افتد .
|| معشوق . زن که موردمهر کسی است :
بدان تنگی اندر بجستم ز جای
یکی مهربان بودم اندر سرای .
پس آنگه چنین گفت کای مهربان
مرا شاه چین داد هم در زمان .
که آن مهربان کینه ٔ سوفرای
بخواهد به درد از جهان کدخدای .
مهربان خویشتن گفتم تو را
کینه ٔ آن هر زمان چندی کشی .
بر آن مهربان شد چنان مهربان
که جز نام وی نامدی بر زبان .
بکش جفای رقیبان مدام و خوشدل باش
که سهل باشد اگر یار مهربان داری .
|| عاشق . محب :
بسی دیدم به گیتی مهربانان
گرفته گونه گونه دوستگانان .
جهان بین که با مهربانان خویش
ز نامهربانی چه آورد پیش .
زن نیک بود ولی زمانی
تا جز تو نیافت مهربانی .
کینه گیری ز من نکو نبوَد
چون تو دانی که مهربان توام .
خوش بود یاری و یاری در کنار جویباری
مهربانان روی در هم وز حسودان بر کناری .
اوحدی از جور آن نامهربانت ناله چیست
مهربانان زخمها خوردند و نخروشیده اند.
|| رحم کننده . رحمت آرنده . حنان . رحیم . بخشاینده . راحم . (مهذب الاسماء). حنانه (زن مهربان ). تواب . (منتهی الارب ) :
دگر کو به درویش بر مهربان
بود راد و بیرنج و روشن روان .
چون سگ به زبان جراحت خویش
میشویم و مهربان ندیدم .
|| نیکی کننده . بَرّ. بارّ :
گرفتند هر دو بر او آفرین
که ای مهربان شهریار زمین .
پادشاهی عادل و مهربان پیدا گشت . (تاریخ بیهقی ص 386).
خرد پادشاهی بود مهربان
بود در رمه گرگ را چون شبان .
ابوشکور.
چو زینسان سخن گفت شاه جهان
برآشفت از آن دختر مهربان .
فردوسی .
به پوزش بیاراست لب میزبان
به بهرام گفت ای گو مهربان .
فردوسی .
به دل مهربان و به تن چاره جوی
اگر تو خداوندرخشی بگوی .
فردوسی .
ای امیر مهربان این مهرگان خرم گذار
فر و فرمان فریدون ورز با فرهنگ و هنگ .
منجیک .
پردلی پردل ولیکن مهربانی مهربان
قادری قادر ولیکن بردباری بردبار.
فرخی .
روز تو باد فرخ چون دلت مهربان
دست تو باد با قدح و لبت با عصیر.
منوچهری .
باشی از برای رعیت پدر مشفق و مادر مهربان . (تاریخ بیهقی ص 313).
از این خوان خوب آن خورد نان و نعمت
که بشناسد آن مهربان میزبان را.
ناصرخسرو.
وز آنجا در جهان مردمت خواند
ز راه مام و باب مهربانت .
ناصرخسرو.
چگونه مهر نهم بر تو زآن سپس که به جهل
تو بر زمانه ٔ بدمهر مهربان شده ای .
ناصرخسرو.
این یزدجردبن شهریار دایه ای داشت مهربان . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ).
دشمنان دست کین برآوردند
دوستی مهربان نمی یابم .
خاقانی .
با غصه ٔ دشمنان همی ساز
بهر دل مهربان مادر.
خاقانی .
برحقند آنان که با عیسی نشستند ار ز رشک
خاک بر روی طبیب مهربان افشانده اند.
خاقانی .
دیک ؛ مشفق و مهربان . داسم ؛ رفیق کار مهربان . اغوز؛ مهربان و نیکی کننده بر خویشاوند و بسیارخیر بر ایشان . تهشم ؛ مهربان شدن . تجنث ؛ مهربان شدن بر کسی و دوست داشتن . تهدج ؛ مهربان شدن ناقه بر بچه . جراض ؛ ماده شتر که بر بچه مهربان باشد. رائف ، رأف ؛ سخت و بسیار مهربان . (منتهی الارب ).
- مهربان شدن ؛ رحیم شدن . دلسوز گشتن . محبت در میان آوردن . دوستدار گشتن :
در روزگار حسن سلوک تو اهل نظم
صائب شدند از ته دل مهربان هم .
صائب .
تتوبة، اتابة، متاب ، توب ، توبة؛ باز مهربان شدن خدا بر کسی . (منتهی الارب ).
- مهربان کردن ؛ رحیم کردن . به رحم آوردن . احناء. تحنیة. (تاج المصادر بیهقی ) :
برانگیخت از شهر ایران تو را
کند مهربان بادلیران تو را.
فردوسی .
- مهربان گردانیدن ؛ به رحم آوردن . رحیم کردن . اِرْآم . تعطیف . (تاج المصادر بیهقی ) : دل آن خداوند رحمةاﷲ علیه بر ما مهربان گردانید که بیگناه بودیم . (تاریخ بیهقی ص 214).
- مهربان گردیدن ؛ مهربان شدن . رحیم گشتن . دلسوز شدن . بامحبت گشتن .
- مهربان گشتن ؛ مهربان گردیدن . مهربان شدن . رحیم گشتن .
- نامهربان ؛ بی مهر. بی محبت . که دلسوز نیست . رجوع به نامهربان شود.
- امثال :
طبیب مهربان از دیده ٔ بیمار می افتد .
؟ (از امثال و حکم ).
|| معشوق . زن که موردمهر کسی است :
بدان تنگی اندر بجستم ز جای
یکی مهربان بودم اندر سرای .
فردوسی .
پس آنگه چنین گفت کای مهربان
مرا شاه چین داد هم در زمان .
فردوسی .
که آن مهربان کینه ٔ سوفرای
بخواهد به درد از جهان کدخدای .
فردوسی .
مهربان خویشتن گفتم تو را
کینه ٔ آن هر زمان چندی کشی .
عطار.
بر آن مهربان شد چنان مهربان
که جز نام وی نامدی بر زبان .
نظامی .
بکش جفای رقیبان مدام و خوشدل باش
که سهل باشد اگر یار مهربان داری .
حافظ.
|| عاشق . محب :
بسی دیدم به گیتی مهربانان
گرفته گونه گونه دوستگانان .
(ویس و رامین ).
جهان بین که با مهربانان خویش
ز نامهربانی چه آورد پیش .
نظامی .
زن نیک بود ولی زمانی
تا جز تو نیافت مهربانی .
نظامی (از تاریخ طبرستان ابن اسفندیار).
کینه گیری ز من نکو نبوَد
چون تو دانی که مهربان توام .
عطار.
خوش بود یاری و یاری در کنار جویباری
مهربانان روی در هم وز حسودان بر کناری .
سعدی .
اوحدی از جور آن نامهربانت ناله چیست
مهربانان زخمها خوردند و نخروشیده اند.
اوحدی .
|| رحم کننده . رحمت آرنده . حنان . رحیم . بخشاینده . راحم . (مهذب الاسماء). حنانه (زن مهربان ). تواب . (منتهی الارب ) :
دگر کو به درویش بر مهربان
بود راد و بیرنج و روشن روان .
فردوسی .
چون سگ به زبان جراحت خویش
میشویم و مهربان ندیدم .
خاقانی .
|| نیکی کننده . بَرّ. بارّ :
گرفتند هر دو بر او آفرین
که ای مهربان شهریار زمین .
فردوسی .
پادشاهی عادل و مهربان پیدا گشت . (تاریخ بیهقی ص 386).
