نصیب
لغت‌نامه دهخدا
نصیب . [ ن َ ] (ع اِ) بهر. (زمخشری ). حظ. (اقرب الموارد) (المنجد). بهره . (منتهی الارب ) (دهار) (ترجمان علامه ٔ جرجانی ص 99) (زمخشری ) (ناظم الاطباء). حصه . قسمت . (آنندراج ) (ناظم الاطباء). حصه ٔ معین و بهره ازهر چیزی . (از متن اللغة). وایه . (ناظم الاطباء). قسم .قسمت . تیربخش . سهم . نصیبة. فرخنج . نیاوه . حظیة. (یادداشت مؤلف ). ج ، انصباء، انصبة، نُصُب :
وزین همه که بگفتم نصیب روز بزرگ
غدود و زهره و سرگین و خون و بوگان کن .
نصیب روزه نگه داشتم دگر چه کنم
فکند خواهم چون دیگران بر آب سپر.
ناجوانمردی بسیار بود چون نبود
خاک را از قدح مرد جوانمرد نصیب .
آن کسی که اعتقاد وی بر این جمله باشد... توان دانست که نصیب خود را از سعادت تمام یافته باشد. (تاریخ بیهقی ص 333). نصیب عبدالرزاق به اضعاف دبیران فرمود که دیگران داشتند بسیار و وی نداشت . (تاریخ بیهقی ص 534). پس آنگاه برادر نصیب ما تمام بدهد. (تاریخ بیهقی ص 216).
ای شاه نصیب خویش بیرون کن
زین جاه بلند و نعمت شاهی .
از تجلی چرا نصیبم نیست
که همه عمر جای من طور است .
نصیب دولت و ملت ز خویشتن دادی
درست کردی بر خویشتن همه القاب .
نصیب آتش و آبش دو ساله داد امسال
که تو نصیب ندادیش پار از آتش و آب .
عجب نبود گر از قرآن نصیبت نیست جز حرفی
که از خورشید جز گرمی نبیند چشم نابینا.
اگر به افادت دیگران مشغول شود و در نصیب خود غفلت ورزد. (کلیله و دمنه ). ابن مقفع گوید که چون ما اهل فارس را دیدیم که کتاب را از زبان هندوی به پهلوی ترجمه کردند خواستیم که اهل عراق ... را از آن نصیب باشد. (کلیله و دمنه ). و دور نزدیک جهانیان را از آن نصیب باشد. (کلیله و دمنه ).
داری از رسم و ره و سان ملوک نیکنام
حصه و حظ و نصیب و قسم و بخش و بهر و تیر.
خلق تو بهره داد به مرد و زن آنچنان
کز روشنی نصیب به خشک و تر آفتاب .
ز جستجوی تو حیرت نصیب خاقانی است
تو کیمیائی او مرد جستجوی تو نه .
رفتند خسروان گهربخش زیر خاک
از ما نصیبشان رضی اﷲ عنهم است .
غم و حرمان نصیب جان ما بی
به روز ما فراغت کیمیا بی .
نقش تو در خیال و خیال از تو بی نصیب
نام تو بر زبان و زبان از تو بی خبر.
شادی وصلت چو بر بالای تست
پس نصیب خلق مشتی غم بهست .
هیبت باز است بر کبک نجیب
مر مگس را نیست ز آن هیبت نصیب .
از در بخشندگی و بنده نوازی
مرغ هوا را نصیب و ماهی دریا.
نصیب از عمر دنیا نقد وقت است
مباش ای هوشمند ازبی نصیبان .
برفت آن زمین را دو قسمت نهاد
به هر یک پسر ز آن نصیبی بداد.
نصیب ماست بهشت ای خداشناس برو
که مستحق کرامت گناهکارانند.
در این محیط به هر قطره ای که می نگرم
نصیب خاص من از فیض عام او دارد.
- بی نصیب ؛ نامتمتع. بی بهره . محروم . نابهره مند.
- نصیب آمدن ؛ بهره شدن . حاصل شدن . به دست آمدن . نصیب افتادن :
خسان خورند بر از باغ وصل او و مرا
ز گلستان جمالش نصیب خار آید.
- نصیب افتادن ؛ روزی شدن . نصیب آمدن . قسمت شدن :
چه کنم چون ز گلستان امید
دیده ام را نصیب خار افتاد.
ز مژگان تو زخم خونچکانی گر نصیب افتد
دل چون مرغ بسمل گشته در دام شکیب افتد.
- نصیب برداشتن ؛ بهره بردن . سهم گرفتن . بهره مند شدن :
ز طرف آستانش تا نصیب سجده بردارم
به رنگ سایه ام محمل بدوش جبهه سائی ها.
- نصیب بردن ؛ بهره بردن . سهم بردن . متمتع شدن . محظوظ و بهره مند شدن :
و گر دردهد یک صلای کرم
عزازیل گوید نصیبی برم .
اهل معانی که سخن پرورند
هر یک از این گنج نصیبی برند.
- نصیب دادن ؛ بهره دادن . متمتع ساختن . بهره مند کردن :
روی بالا کرد و گفت ای عندلیب
از بیان حال خودمان ده نصیب .
دل ز غیرت چون سپر در قبضه ٔ شمشیر ماند
هیچ عضوم را نصیب از زخم مژگانت نداد.
- نصیب شدن ؛ نصیب آمدن . نصیب افتادن . قسمت و روزی شدن .
- نصیب کردن ؛ قسمت کردن . روزی کردن : خدا نصیب کند!
- نصیب یافتن ؛ بهر یافتن . بهره یافتن . تمتع یافتن :
گفتم ز نفس جثه ٔ حیوان نصیب یافت
گفتا ز نفس نامیه مردم گزیده تر.
قومی که می نیافت از ایشان خرد نصیب
هرگز نشد سپاه هدی چیره بر ضلال .
شیر فرمود که اینجا مقام کن تا از شفقت ما نصیب تمام یابی . (کلیله و دمنه ).
- امثال :
آنچه نصیب است نه کم میدهند
گر نستانی به ستم می دهند.
انگور خوب نصیب کفتار (یا: شغال ) می شود .
نصیب کسی را کسی نخورد .
یا نصیب و یا قسمت .
|| تقدیر. سرنوشت . بخت . طالع. خوشبختی و بدبختی . (ناظم الاطباء). رجوع به معنی نخستین و شواهد آن شود. || حصه از چیزی . (از اقرب الموارد) (از المنجد). رجوع به معنی نخستین شود. || حوض . (منتهی الارب )(از متن اللغة) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد) (المنجد) (آنندراج ). || (ص ) دام بر پای کرده . (منتهی الارب ) (از متن اللغة) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد) (المنجد) (آنندراج ).
وزین همه که بگفتم نصیب روز بزرگ
غدود و زهره و سرگین و خون و بوگان کن .
کسائی .
نصیب روزه نگه داشتم دگر چه کنم
فکند خواهم چون دیگران بر آب سپر.
فرخی .
ناجوانمردی بسیار بود چون نبود
خاک را از قدح مرد جوانمرد نصیب .
منوچهری .
آن کسی که اعتقاد وی بر این جمله باشد... توان دانست که نصیب خود را از سعادت تمام یافته باشد. (تاریخ بیهقی ص 333). نصیب عبدالرزاق به اضعاف دبیران فرمود که دیگران داشتند بسیار و وی نداشت . (تاریخ بیهقی ص 534). پس آنگاه برادر نصیب ما تمام بدهد. (تاریخ بیهقی ص 216).
ای شاه نصیب خویش بیرون کن
زین جاه بلند و نعمت شاهی .
ناصرخسرو.
از تجلی چرا نصیبم نیست
که همه عمر جای من طور است .
مسعودسعد.
نصیب دولت و ملت ز خویشتن دادی
درست کردی بر خویشتن همه القاب .
مسعودسعد.
نصیب آتش و آبش دو ساله داد امسال
که تو نصیب ندادیش پار از آتش و آب .
مسعودسعد.
عجب نبود گر از قرآن نصیبت نیست جز حرفی
که از خورشید جز گرمی نبیند چشم نابینا.
سنائی .
اگر به افادت دیگران مشغول شود و در نصیب خود غفلت ورزد. (کلیله و دمنه ). ابن مقفع گوید که چون ما اهل فارس را دیدیم که کتاب را از زبان هندوی به پهلوی ترجمه کردند خواستیم که اهل عراق ... را از آن نصیب باشد. (کلیله و دمنه ). و دور نزدیک جهانیان را از آن نصیب باشد. (کلیله و دمنه ).
داری از رسم و ره و سان ملوک نیکنام
حصه و حظ و نصیب و قسم و بخش و بهر و تیر.
سوزنی .
خلق تو بهره داد به مرد و زن آنچنان
کز روشنی نصیب به خشک و تر آفتاب .
خاقانی .
ز جستجوی تو حیرت نصیب خاقانی است
تو کیمیائی او مرد جستجوی تو نه .
خاقانی .
رفتند خسروان گهربخش زیر خاک
از ما نصیبشان رضی اﷲ عنهم است .
خاقانی .
غم و حرمان نصیب جان ما بی
به روز ما فراغت کیمیا بی .
باباطاهر.
نقش تو در خیال و خیال از تو بی نصیب
نام تو بر زبان و زبان از تو بی خبر.
عطار.
شادی وصلت چو بر بالای تست
پس نصیب خلق مشتی غم بهست .
عطار.
هیبت باز است بر کبک نجیب
مر مگس را نیست ز آن هیبت نصیب .
مولوی .
از در بخشندگی و بنده نوازی
مرغ هوا را نصیب و ماهی دریا.
سعدی .
نصیب از عمر دنیا نقد وقت است
مباش ای هوشمند ازبی نصیبان .
سعدی .
برفت آن زمین را دو قسمت نهاد
به هر یک پسر ز آن نصیبی بداد.
سعدی .
نصیب ماست بهشت ای خداشناس برو
که مستحق کرامت گناهکارانند.
حافظ.
در این محیط به هر قطره ای که می نگرم
نصیب خاص من از فیض عام او دارد.
صائب (از آنندراج ).
- بی نصیب ؛ نامتمتع. بی بهره . محروم . نابهره مند.
- نصیب آمدن ؛ بهره شدن . حاصل شدن . به دست آمدن . نصیب افتادن :
خسان خورند بر از باغ وصل او و مرا
ز گلستان جمالش نصیب خار آید.
سعدی .
- نصیب افتادن ؛ روزی شدن . نصیب آمدن . قسمت شدن :
چه کنم چون ز گلستان امید
دیده ام را نصیب خار افتاد.
خاقانی .
ز مژگان تو زخم خونچکانی گر نصیب افتد
دل چون مرغ بسمل گشته در دام شکیب افتد.
اسیر (از آنندراج ).
- نصیب برداشتن ؛ بهره بردن . سهم گرفتن . بهره مند شدن :
ز طرف آستانش تا نصیب سجده بردارم
به رنگ سایه ام محمل بدوش جبهه سائی ها.
بیدل (از آنندراج ).
- نصیب بردن ؛ بهره بردن . سهم بردن . متمتع شدن . محظوظ و بهره مند شدن :
و گر دردهد یک صلای کرم
عزازیل گوید نصیبی برم .
سعدی (از آنندراج ).
اهل معانی که سخن پرورند
هر یک از این گنج نصیبی برند.
خواجو.
- نصیب دادن ؛ بهره دادن . متمتع ساختن . بهره مند کردن :
روی بالا کرد و گفت ای عندلیب
از بیان حال خودمان ده نصیب .
مولوی .
دل ز غیرت چون سپر در قبضه ٔ شمشیر ماند
هیچ عضوم را نصیب از زخم مژگانت نداد.
وحید (از آنندراج ).
- نصیب شدن ؛ نصیب آمدن . نصیب افتادن . قسمت و روزی شدن .
- نصیب کردن ؛ قسمت کردن . روزی کردن : خدا نصیب کند!
- نصیب یافتن ؛ بهر یافتن . بهره یافتن . تمتع یافتن :
گفتم ز نفس جثه ٔ حیوان نصیب یافت
گفتا ز نفس نامیه مردم گزیده تر.
ناصرخسرو.
قومی که می نیافت از ایشان خرد نصیب
هرگز نشد سپاه هدی چیره بر ضلال .
ناصرخسرو.
شیر فرمود که اینجا مقام کن تا از شفقت ما نصیب تمام یابی . (کلیله و دمنه ).
- امثال :
آنچه نصیب است نه کم میدهند
گر نستانی به ستم می دهند.
انگور خوب نصیب کفتار (یا: شغال ) می شود .
نصیب کسی را کسی نخورد .
یا نصیب و یا قسمت .
|| تقدیر. سرنوشت . بخت . طالع. خوشبختی و بدبختی . (ناظم الاطباء). رجوع به معنی نخستین و شواهد آن شود. || حصه از چیزی . (از اقرب الموارد) (از المنجد). رجوع به معنی نخستین شود. || حوض . (منتهی الارب )(از متن اللغة) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد) (المنجد) (آنندراج ). || (ص ) دام بر پای کرده . (منتهی الارب ) (از متن اللغة) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد) (المنجد) (آنندراج ).
