نظام الملک طوسی

نظام الملک طوسی . [ ن ِ مُل ْ م ُ ک ِ ] (اِخ ) (خواجه ...) حسن بن ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی ، مکنی به ابوعلی ، و ملقب به سیدالوزراء و قوام الدین و رضی امیرالمؤمنین و مشهور به خواجه نظام الملک طوسی دانشمند و نویسنده ٔ قرن پنجم و وزیر نامدار ملکشاه سلجوقی است . وی به سال 408 یا 410 در قریه ٔ نوغان از قرای رادکان طوس ولادت یافت پدرش از جانب سوری بن المعتز عامل طوس بود، وی در طوس قرآن را فراگرفت و در نشابور و مرو فقه شافعی را آموخت و در بلخ به خدمت دبیری ابوعلی بن شاذان درآمد، سپس با همین سمت نزد الب ارسلان رفت و چون الب ارسلان به جای پدر نشست و بر سراسر خراسان استیلا یافت ، خواجه را به سال 451 به وزارت خود گماشت و چهار سال بعد که الب ارسلان به جای عم خود طغرل به پادشاهی رسید، خواجه نظام الملک هم جانشین عمیدالملک کندری شد و از این سال [ 445 ] تا سنه 485 با قدرت در منصب وزارت باقی بود، وی در طول سی سال وزارت نهایت لیاقت و کاردانی و قدرت خود را آشکار نمود مهام اموردولت سلجوقیان به دست کفایت او بود و در بسط قدرت سلجوقیان سهمی بسزا داشت ، و سرانجام روزی که به سعایت مخالفان از وزارت معزول شد شیرازه ٔ نظم و قدرت دولت سلجوقی از هم گسست . خواجه اندکی بعد از عزل از مقام وزارت در راه بغداد به دست بوطاهر ارانی یکی از مریدان حسن صباح و فدائیان اسماعیلیه کشته شد (دهم رمضان 485)، ملکشاه هم بیست روزی بیش پس از مرگ وی نپائید، و به قول امیر معزی :
رفت در یک مه به فردوس برین دستور پیر
شاه برنا از پی او رفت در ماه دگر
کرد ناگه عجز سلطان قهر یزدان آشکار
قهر یزدانی ببین و عجز سلطانی نگر.
وی وزیری توانا و کاردان و دانش پرور بود مذهب شافعی داشت و فقها و متصوفه را ارج نهاد و مدارس و خانقاههای بسیار در اکناف قلمرو دولت سلجوقی پی افکند، از آنجمله بود مدارس معتبری که به نام نظامیه در اصفهان و بصره و بلخ و بغداد ومرو و نیشابور و هرات و آمل و موصل تأسیس کرد و ماهانه ٔ مرتبی برای طلاب و اساتید آنجا اختصاص داد. گذشته از اینها، وی نویسنده ٔ چیره دستی بود، از تألیفات اوست : کتاب سیاستنامه یا سیرالموک یا پنجاه فصل که به نثر سلیس و جزیل و شیرینی در موضوعات گوناگون علم الاجتماع به اشارت و برای ملکشاه سلجوقی نگارش یافته است ، دیگر، دستور الوزارة یا وصایای نظام الملک است که خطاب به فرزند خویش فخرالملک نظام الدین در ذکر شرایط وزارت و رموز سیاست نوشته است . (از تاریخ ادبیات در ایران ، دکتر صفا ج 2 صص 904-908). و نیز رجوع به تاریخ تمدن اسلامی ج 3 ص 304 و تاریخ دولة آل سلجوق چ مصر و تاریخ گزیده ص 443 و تجارب السلف ص 266 و حبیب السیر ج 2 ص 494 و حوادث الجامعة ابن الفوطی ص 124 و دائرة المعارف اسلامی ج 3 ص 404 و دستورالوزراء ص 149 و راحةالصدور ص 125 و طبقات الشافعیه سبکی ج 3 ص 137 و کامل ابن اثیر ج 8 ص 161 و آتشکده ٔ آذر چ سادات ناصری ج 2 حاشیه ٔ ص 507 و 508 و راحةالصدور راوندی صص 125-135 شود.