نیش
لغت‌نامه دهخدا
نیش . (اِ) مبضغ. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). افزاری بود به صورت نیش که بدان رگ گشایند. (انجمن آرا). نیشتر. نشتر. تیغ. مفصد. مشرط. (یادداشت مؤلف ) :
گفت فردانیش آرم پیش تو
خود بیاهنجم ستیم از ریش تو.
گرت بهره نوش است بی نیش نیست
دلی نیست کز نیش او ریش نیست .
به دیدارش هرکس که نباشد خوش و خرم
شود هر مژه در چشمش نیشی و نصالی .
نیش بگرفت و گفت عز علیک
اینچنین دست را که یارد خست .
خر خمخانه را ناسور پیدا گشت و بیطارم
به نیش از سقبه آن ناسور یک هفته بر دارم .
خاقانی را به نیش مژگان
بس کز رگ جان گشاده ای دم .
نیش مژگان چنان زدی به دلم
که سر نیش در جگر بشکست .
رگ را سر نیش یاد نارم
چون بالش پرنیان ببینم .
نیشی بداده بود زهرآلود تا سلطان را بدان فصد کند. (راحةالصدور).
چو خون در تن ز عادت بیش گردد
سزای گوشمال نیش گردد.
ترسم ای فصاد اگر فصدم کنی
نیش را ناگاه بر لیلی زنی .
طفل می ترسد ز نیش و احتجام
مادر مشفق در آن غم شادکام .
عاقبت درد دل به جان برسید
نیش فکرت به استخوان برسید.
مرا خود دلی دردمند است و ریش
تو نیزم مزن بر سر ریش نیش .
|| آلت زهر ریختن کژدم و زنبور و امثالها. (سروری ). سوزن گونه ای که بر دم زنبور و کژدم و بیشتر گزندگان است زدن را و زهر ریختن را. حمة. ابره . (یادداشت مؤلف ) :
گرت بهره نوش است بی نیش نیست
دلی نیست کز نیش او ریش نیست .
شد مژه گرد چشم او ز آتش
نیش و دندان کژدم و کربش .
یکی چون مرغ پرنده ولیکن پرش اندیشه
یکی ماننده ٔ کژدم ولیکن نیش او در فم .
نیش نهان دارد در زیر نوش
سوسن خوشبویش چون سوزن است .
درختی شگفت است مردم که بارش
گهی نیش و زهراست و گه نوش و شکّر.
نیش عقرب شده و قوس قزح
هم کمان هم سر پیکان اسد.
نه کژدم سر نیش زد عالمی را
که او را وبال آمد آن نیش کو زد.
به زنبوره ٔ تیر زنبورنیش
شده آهن و سنگ را روی ریش .
هر دو گون زنبور خوردند از محل
لیک شد زآن نیش و زین دیگر عسل .
من خود از کیدعدو باک ندارم لیکن
کژدم از خبث طبیعت بزند سنگ به نیش .
دگر ره گر نداری طاقت نیش
مکن انگشت در سوراخ کژدم .
خمر دنیا با خمار و گل به خار آمیخته ست
نوش می خواهی هلا گر پای داری نیش را.
به جور حاسدان نتوان حذر کردن ز عشق او
کسی کو انگبین جوید چه باک از نیش زنبورش .
آفریننده ٔ خزان و بهار
نوش با نیش ساخت گل با خار.
|| زهر. (سروری ) (برهان قاطع) (انجمن آرا).مقابل نوش . (انجمن آرا). رجوع به شواهد ذیل معنی قبلی شود. || کنایه ٔ توهین آمیز. تعریض اهانت آمیز. (فرهنگ فارسی معین ). رجوع به نیش زدن در سطور ذیل شود. || نوک و تیزی سر خنجر و کارد. (انجمن آرا). تیزی سر هر چیز را گویند همچو نیش کارد و خنجر. (برهان قاطع). نوک تیز خنجر و شمشیر و جز آن :
بسازم خنجری نیشش ز پولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد.
|| نوک باریک و تنک چیزی مانند نیش قلم . (یادداشت مؤلف ). رجوع به معنی قبلی شود. || سُک . چوب نوک تیز یا چوبی که بر نوک سیخی از آهن است راندن ستور را. (یادداشت مؤلف ).سیخ . سیخونک :
چو بینی آن خر بدبخت را ملامت نیست
که برسکیزد چون من فروسپوزم نیش .
بی جرم و جنایتی که از من دانی
چون پیر خر از نیش ز من ترسانی .
|| دندان دراز نوک دار که به هر دو جانب دهان سباع و خوک و غیره باشد. (غیاث اللغات ). آزم . ناب . یشک . دندان تیز. (یادداشت مؤلف ). هر یک از چهار دندان نوک تیز جلو دهان دو عدد در بالا و دو عدد در پائین . ناب . ضرس الکلب . دندان بادام شکن . (فرهنگ فارسی معین ) :
هرکه او مجروح گردد یک ره از نیش پلنگ
موش گرد آید بر او تا کار او یک جا کند.
بانگ او کوه بلرزاندچون شیهه ٔ شیر
سم او سنگ بدرّاند چون نیش گراز.
|| در تداول ، توسعاً به معنی دهان است . (فرهنگ فارسی معین ). رجوع به نیش باز کردن و نیش باز شدن در ترکیبات نیش در سطور بعد شود. || نشان . (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). علامت . (ناظم الاطباء). || علم و رایت . (ناظم الاطباء). || نوعی خرما که آن را خرمای ابوجهل گویند. (از برهان ). || توسعاً به معنی نیش زدن هم آمده است :
نیش عقرب نه ازره کین است
اقتضای طبیعتش این است .
محرم کیشم نئی به خویشم بگذار
مرهم ریشم نئی ز نیشم بگذر.
- به نیش زدن ؛نیش زدن :
من خوداز کید عدو باک ندارم لیکن
کژدم از خبث طبیعت بزند سنگ به نیش .
- به نیش کشیدن ؛ به دندان کندن گوشت نیم پخته از استخوان و امثال آن . (یادداشت مؤلف ).
- || بدندان گرفتن . در تحقیر و مزاح در مورد کسی که شخصی یا چیز مطلوب خود را بردارد و با خود برد گویند: به نیش کشید و برد، در مقام تشبیه به گربه که بچه اش را به دندان گیرد و جابجا کند.
- به نیش گرفتن ؛ نیش زدن . گزیدن :
بشد مرد دانا پی کار خویش
گرفتند یک روز [زنبوران ] زن را به نیش .
- نیش باز کردن ؛ خنده ای خنک و بی مزه و نادلنشین کردن .
- نیش باز شدن ؛ خندان شدن . از خوشحالی خنده کردن . لبان کسی تا بناگوش بازشدن . فراخ خندیدن به نشانه ٔ خوشحالی . (فرهنگ عامیانه ٔ جمال زاده از فرهنگ فارسی معین ).
- نیش خوردن ؛گزیده شدن . به نیش آزرده گشتن :
گفتن از زنبور بی حاصل بود
با یکی در عمر خود ناخورده نیش .
به نیشی که خوردم چه مایه نوش آوردم . (گلستان سعدی ).
- نیش زدن ؛ به نیشتر زدن :
سنان جور بر دل ریش کم زن
چو مرهم می نسازی نیش کم زن .
زند بر هر رگی فصاد صد نیش
ولی دستش بلرزد بر رگ خویش .
نه نیشی می زند دوران گیتی
که آن را تا قیامت نیست مرهم .
شعر خون بار من ای باد بدان یار رسان
که ز مژگان سیه بر رگ جان زد نیشم .
- || گزیدن .با نیش آزردن چنانکه زنبور و عقرب . با نیش زهر در تن فروکردن چنانکه زنبور. (یادداشت مؤلف ) :
نه کژدم سر نیش زد عالمی را
که او را وبال آمد آن نیش کو زد.
اگر خود مار ضحاکی زند نیش
چو در خیل فریدونی میندیش .
نیش در آن زن که ز تو نوش خورد
پشم در آن کش که ترا پنبه کرد.
زنبور درشت بی مروت را گوی
باری چو عسل نمی دهی نیش مزن .
سر تشنیع نداری طلب یار مکن
مگست نیش زند گر طلب نوش کنی .
بی هنر را دیدن صاحب هنر
نیش بر دل می زند چون کژدمی .
- || سر برآوردن . دمیدن . اندکی روییدن چیزی ، چون نیش زدن سبزه از خاک ، یا نیش زدن شکوفه از شاخ یا نیش زدن دندان از لثه . (از یادداشت های مؤلف ).
- || به کنایت ها کسی را آزردن . (یادداشت مؤلف ). رجوع به نیش زبان زدن شود.
- نیش شکستن در دل ؛ تحمل طعن کردن :
نوش دادم به کسان نیش شکستم در دل
تا چو زنبور عسل صاحب شانم کردند.
- نیش فروبردن ؛ نشتر زدن . نیش زدن :
جزع تو در دل هزار نیش فروبرد
لعل تو جان را هزار کار برآورد.
- نیش فروزدن ؛ نیش زدن :
شنیدی که زنبور کافر بمیرد
هرآنگه که نیشی به مردم فروزد.
- امثال :
نوش خواهی نیش می باید چشید .
گفت فردانیش آرم پیش تو
خود بیاهنجم ستیم از ریش تو.
رودکی .
گرت بهره نوش است بی نیش نیست
دلی نیست کز نیش او ریش نیست .
فردوسی .
به دیدارش هرکس که نباشد خوش و خرم
شود هر مژه در چشمش نیشی و نصالی .
فرخی .
نیش بگرفت و گفت عز علیک
اینچنین دست را که یارد خست .
عنصری .
خر خمخانه را ناسور پیدا گشت و بیطارم
به نیش از سقبه آن ناسور یک هفته بر دارم .
سوزنی .
خاقانی را به نیش مژگان
بس کز رگ جان گشاده ای دم .
خاقانی .
نیش مژگان چنان زدی به دلم
که سر نیش در جگر بشکست .
خاقانی .
رگ را سر نیش یاد نارم
چون بالش پرنیان ببینم .
خاقانی .
نیشی بداده بود زهرآلود تا سلطان را بدان فصد کند. (راحةالصدور).
چو خون در تن ز عادت بیش گردد
سزای گوشمال نیش گردد.
نظامی .
ترسم ای فصاد اگر فصدم کنی
نیش را ناگاه بر لیلی زنی .
مولوی .
طفل می ترسد ز نیش و احتجام
مادر مشفق در آن غم شادکام .
مولوی .
عاقبت درد دل به جان برسید
نیش فکرت به استخوان برسید.
سعدی .
مرا خود دلی دردمند است و ریش
تو نیزم مزن بر سر ریش نیش .
سعدی .
|| آلت زهر ریختن کژدم و زنبور و امثالها. (سروری ). سوزن گونه ای که بر دم زنبور و کژدم و بیشتر گزندگان است زدن را و زهر ریختن را. حمة. ابره . (یادداشت مؤلف ) :
گرت بهره نوش است بی نیش نیست
دلی نیست کز نیش او ریش نیست .
فردوسی .
شد مژه گرد چشم او ز آتش
نیش و دندان کژدم و کربش .
عنصری .
یکی چون مرغ پرنده ولیکن پرش اندیشه
یکی ماننده ٔ کژدم ولیکن نیش او در فم .
ناصرخسرو.
نیش نهان دارد در زیر نوش
سوسن خوشبویش چون سوزن است .
ناصرخسرو.
درختی شگفت است مردم که بارش
گهی نیش و زهراست و گه نوش و شکّر.
ناصرخسرو.
نیش عقرب شده و قوس قزح
هم کمان هم سر پیکان اسد.
خاقانی .
نه کژدم سر نیش زد عالمی را
که او را وبال آمد آن نیش کو زد.
خاقانی .
به زنبوره ٔ تیر زنبورنیش
شده آهن و سنگ را روی ریش .
نظامی .
هر دو گون زنبور خوردند از محل
لیک شد زآن نیش و زین دیگر عسل .
مولوی .
من خود از کیدعدو باک ندارم لیکن
کژدم از خبث طبیعت بزند سنگ به نیش .
سعدی .
دگر ره گر نداری طاقت نیش
مکن انگشت در سوراخ کژدم .
سعدی .
خمر دنیا با خمار و گل به خار آمیخته ست
نوش می خواهی هلا گر پای داری نیش را.
سعدی .
به جور حاسدان نتوان حذر کردن ز عشق او
کسی کو انگبین جوید چه باک از نیش زنبورش .
اوحدی .
آفریننده ٔ خزان و بهار
نوش با نیش ساخت گل با خار.
مکتبی .
|| زهر. (سروری ) (برهان قاطع) (انجمن آرا).مقابل نوش . (انجمن آرا). رجوع به شواهد ذیل معنی قبلی شود. || کنایه ٔ توهین آمیز. تعریض اهانت آمیز. (فرهنگ فارسی معین ). رجوع به نیش زدن در سطور ذیل شود. || نوک و تیزی سر خنجر و کارد. (انجمن آرا). تیزی سر هر چیز را گویند همچو نیش کارد و خنجر. (برهان قاطع). نوک تیز خنجر و شمشیر و جز آن :
بسازم خنجری نیشش ز پولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد.
باباطاهر.
|| نوک باریک و تنک چیزی مانند نیش قلم . (یادداشت مؤلف ). رجوع به معنی قبلی شود. || سُک . چوب نوک تیز یا چوبی که بر نوک سیخی از آهن است راندن ستور را. (یادداشت مؤلف ).سیخ . سیخونک :
چو بینی آن خر بدبخت را ملامت نیست
که برسکیزد چون من فروسپوزم نیش .
لبیبی .
بی جرم و جنایتی که از من دانی
چون پیر خر از نیش ز من ترسانی .
فرخی .
|| دندان دراز نوک دار که به هر دو جانب دهان سباع و خوک و غیره باشد. (غیاث اللغات ). آزم . ناب . یشک . دندان تیز. (یادداشت مؤلف ). هر یک از چهار دندان نوک تیز جلو دهان دو عدد در بالا و دو عدد در پائین . ناب . ضرس الکلب . دندان بادام شکن . (فرهنگ فارسی معین ) :
هرکه او مجروح گردد یک ره از نیش پلنگ
موش گرد آید بر او تا کار او یک جا کند.
منوچهری .
بانگ او کوه بلرزاندچون شیهه ٔ شیر
سم او سنگ بدرّاند چون نیش گراز.
منوچهری .
|| در تداول ، توسعاً به معنی دهان است . (فرهنگ فارسی معین ). رجوع به نیش باز کردن و نیش باز شدن در ترکیبات نیش در سطور بعد شود. || نشان . (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). علامت . (ناظم الاطباء). || علم و رایت . (ناظم الاطباء). || نوعی خرما که آن را خرمای ابوجهل گویند. (از برهان ). || توسعاً به معنی نیش زدن هم آمده است :
نیش عقرب نه ازره کین است
اقتضای طبیعتش این است .
سعدی .
محرم کیشم نئی به خویشم بگذار
مرهم ریشم نئی ز نیشم بگذر.
قاآنی .
- به نیش زدن ؛نیش زدن :
من خوداز کید عدو باک ندارم لیکن
کژدم از خبث طبیعت بزند سنگ به نیش .
سعدی .
- به نیش کشیدن ؛ به دندان کندن گوشت نیم پخته از استخوان و امثال آن . (یادداشت مؤلف ).
- || بدندان گرفتن . در تحقیر و مزاح در مورد کسی که شخصی یا چیز مطلوب خود را بردارد و با خود برد گویند: به نیش کشید و برد، در مقام تشبیه به گربه که بچه اش را به دندان گیرد و جابجا کند.
- به نیش گرفتن ؛ نیش زدن . گزیدن :
بشد مرد دانا پی کار خویش
گرفتند یک روز [زنبوران ] زن را به نیش .
سعدی .
- نیش باز کردن ؛ خنده ای خنک و بی مزه و نادلنشین کردن .
- نیش باز شدن ؛ خندان شدن . از خوشحالی خنده کردن . لبان کسی تا بناگوش بازشدن . فراخ خندیدن به نشانه ٔ خوشحالی . (فرهنگ عامیانه ٔ جمال زاده از فرهنگ فارسی معین ).
- نیش خوردن ؛گزیده شدن . به نیش آزرده گشتن :
گفتن از زنبور بی حاصل بود
با یکی در عمر خود ناخورده نیش .
سعدی .
به نیشی که خوردم چه مایه نوش آوردم . (گلستان سعدی ).
- نیش زدن ؛ به نیشتر زدن :
سنان جور بر دل ریش کم زن
چو مرهم می نسازی نیش کم زن .
ناصرخسرو.
زند بر هر رگی فصاد صد نیش
ولی دستش بلرزد بر رگ خویش .
نظامی .
نه نیشی می زند دوران گیتی
که آن را تا قیامت نیست مرهم .
سعدی .
شعر خون بار من ای باد بدان یار رسان
که ز مژگان سیه بر رگ جان زد نیشم .
حافظ.
- || گزیدن .با نیش آزردن چنانکه زنبور و عقرب . با نیش زهر در تن فروکردن چنانکه زنبور. (یادداشت مؤلف ) :
نه کژدم سر نیش زد عالمی را
که او را وبال آمد آن نیش کو زد.
خاقانی .
اگر خود مار ضحاکی زند نیش
چو در خیل فریدونی میندیش .
نظامی .
نیش در آن زن که ز تو نوش خورد
پشم در آن کش که ترا پنبه کرد.
نظامی .
زنبور درشت بی مروت را گوی
باری چو عسل نمی دهی نیش مزن .
سعدی .
سر تشنیع نداری طلب یار مکن
مگست نیش زند گر طلب نوش کنی .
سعدی .
بی هنر را دیدن صاحب هنر
نیش بر دل می زند چون کژدمی .
سعدی .
- || سر برآوردن . دمیدن . اندکی روییدن چیزی ، چون نیش زدن سبزه از خاک ، یا نیش زدن شکوفه از شاخ یا نیش زدن دندان از لثه . (از یادداشت های مؤلف ).
- || به کنایت ها کسی را آزردن . (یادداشت مؤلف ). رجوع به نیش زبان زدن شود.
- نیش شکستن در دل ؛ تحمل طعن کردن :
نوش دادم به کسان نیش شکستم در دل
تا چو زنبور عسل صاحب شانم کردند.
صائب (از آنندراج ).
- نیش فروبردن ؛ نشتر زدن . نیش زدن :
جزع تو در دل هزار نیش فروبرد
لعل تو جان را هزار کار برآورد.
خاقانی .
- نیش فروزدن ؛ نیش زدن :
شنیدی که زنبور کافر بمیرد
هرآنگه که نیشی به مردم فروزد.
خاقانی .
- امثال :
نوش خواهی نیش می باید چشید .
